Tau Fakamaamaaga Mai he Tohi a Nehemia
Kua Moui e Kupu ha Iehova
Tau Fakamaamaaga Mai he Tohi a Nehemia
NE KUA hogofulu ma ua e tau he mole tali mai he fakamau e tau mena tutupu fakahiku ne tohi ai ke he tohi a Esera he Tohi Tapu. Kua tata mai e magaaho ke “hoko atu e poaki kia liu taute mo e ati hake a Ierusalema”—ko e mena tupu ne fakamailoga aki e kamataaga he 70 e vahā tapu he tau tau ne takitaki atu ke he Mesia. (Tanielu 9:24-27) Ko e tohi a Nehemia ko e fakamauaga tuai he tau tagata he Atua ne putoia e liu ati e kaupa a Ierusalema. Kua putoia ai e magahala aoga lahi ke molea e 12 e tau, mai he 456 F.V.N ke he taha magaaho he mole e 443 F.V.N.
Ne tohia he Kovana ko Nehemia, ko e tohi ke he tala fiafia he puhala ne fakatokoluga e tapuakiaga mōli ka lafi e mauokafua mo e falanaki katoatoa ki a Iehova ko e Atua. Kua fakakite fakamahino e puhala ne takitaki e Iehova ke fakamōli haana finagalo. Ko e tala foki ke he takitaki malolō mo e loto malolō. Ko e fekau he tohi a Nehemia kua foaki e tau fakaakoaga aoga ma e tau tagata tapuaki oti he vahā nei, “ha ko e kupu he Atua kua moui ia, mo e gahua malolo.”—Heperu 4:12.
“NE FAKAOTI AI E KAUPA”
Ko Nehemia ha ha he fale patuiki i Susana, hane fekafekau ke he Patuiki ko Aretaseta Longimanus he tuaga ne falanaki atu ki a ia. He logona e tala ko e tau tagata haana “kua matematekelea lahi a lautolu mo e ekefakakelea ai a lautolu, kua maona foki e kaupa a Ierusalema, mo e huhunu ai e tau gutuhala ke he afi,” ne maanu lahi a Nehemia. Ne liogi fakamakutu ke he Atua ma e takitakiaga. (Nehemia 1:3, 4) Fai magaaho, ne mailoga he patuiki e maanu he mata ha Nehemia, ati hafagi e puhala ma haana ke liu ki Ierusalema.
He mole e hoko atu ki Ierusalema, ne fano a Nehemia kitekite ke he kaupa he po, ti tala age e ia ke he tau Iutaia e pulega haana ke liu taute e kaupa. Ne kamata talaga ai. Pihia mo e totoko ke he gahua. Pete ia, ki lalo hifo he takitakiaga malolō ha Nehemia, “ne fakaoti ai e kaupa.”—Nehemia 6:15.
Tali he Tau Hūhū Faka-Tohiaga Tapu:
1:1; 2:1—Kua tatai kia e magaaho ne kamata totou mai ai e “tau ne uafulu aki” ne talahau he tau kupu ua nei? E, ko e tau ke 20 aki ko e tau ia ne pule ai a Aretaseta ko e patuiki. Pete ia, ne kehekehe e puhala totou ne fakaaoga he tau kupu nei. Ne tuhi e tau fakamōliaga he tau fakamauaga tuai ke he 475 F.V.N. ko e tau ne holo hake a Aretaseta ke he nofoaiki. Ha ko e aga he tau tohikupu Papelonia ke totou e tau tau he tau patuiki Peresia mai he Nisana he taha tau (Mati/Aperila) ke he Nisana he taha tau, ko e tau katoa fakamua ha Aretaseta ne kamata he Nisana 474 F.V.N. Ka e, ko e tau ke 20 aki ne pule ai ne totoku he Nehemia 2:1 ne kamata ia Nisana 455 F.V.N. Ko e mahina ha Chislev (Novema/Tesemo) ne totoku he Nehemia 1:1 ne lautonu mo e Chislev he tau fakamua—456 F.V.N. Ne hagaao a Nehemia ke he mahina ia ko e mahina foki ne kaumahala he tau ke 20 aki ne pule ai a Aretaseta. Liga he tuaga nei, kua totou e ia e tau tau kamata mai he aho ne eke ai mo patuiki. Ne liga totou foki e Nehemia e tau magaaho ke he mena ne fakahigoa he tau Iutaia ko e tau he fakatufono, ne kamata he mahina ha Tishri, ne tatai mo e Sepetema/Oketopa. Ke he ha tuaga, ko e tau ne fakafano atu e kupu ke he liu atihake a Ierusalema ko e 455 F.V.N.
4:17, 18—Maeke fēfē e tagata ke gahua lima taha he taute e gahua liu ati hake? Ma e tau tagata fua kavega nakai ko e lekua anei. Magaaho ka hoko e kavega he lagaki hake ke he ulu po ke tukeua ha lautolu, na mukamuka ia lautolu ke taofi lima taha e kavega “ka e toto ai e kanavaakau ke he taha lima.” Ko e tau tagata ta fale ne lata ke gahua lima ua ke he gahua ha lautolu “ne takitaha a lautolu mo e pipi hana pelu ke he hana tokupu, mo e ati ai e lautolu.” Ne fitā e mautali a lautolu ke totoko atu ka tau mai e fi.
5:7—Ko e heigoa e kakano ati kamata a Nehemia ke ‘totoko age ke he tau iki mo e tau pule’? Ko e tau tagata nei kua taui fakalahi mai he tau tupe ne age ke he tau matakainaga Iutaia ha lautolu ti kua holia e Fakatufono faka-Mose. (Levitika 25:36; Teutaronome 23:19) Lafi ki ai, ko e taui fakalahi ne fakatoka he tau takitaki kua totogi lahi. Kaeke ole he mahina, ko e “teau” kua tatai ke he 12 e pasene he tau. (Nehemia 5:11) Ko e vale ke fakakavega mamafa e tau tagata ne kua fitā e pehia lahi ke he tau tukuhau mo e kūkū he tau mena kai. Ne totoko a Nehemia ke he tau tagata mautu ti he fakaaoga e Fakatufono he Atua, ne akonaki mo e fakatonu e ia a lautolu ti fakatapakupaku ha lautolu a tau hehē.
6:5—Ha kua fa mahani e tohi ke he tau mena galo ke tuku he faga ti fakamau, ko e ha ne fakafano e Sanepalata e “tohi nakai fakamau” ki a Nehemia? Ne liga amanaki a Sanepalata ke fakakite e tau hokotaki fakavai ne taute he fakafano e tohi mo e nakai fakamau. Liga amanaki a ia to fakahogohogo manava he mena nei a Nehemia ti toka e gahua talaga mo e hau ke lalago ia ia. Po ke manatu a Sanepalata to fakatupetupe he tau talahauaga ne tu he tohi e tau Iutaia ti liga mataofi katoatoa e gahua ha lautolu. Ne fakaheu a Nehemia ke matakutaku mo e matutaki ke gahua fakatotoka he gahua haana ne kotofa he Atua.
Tau Fakaakoaga ma Tautolu:
1:4; 2:4; 4:4, 5. Ka fehagai mo e tau tutuaga hagahaga kelea po ke ka taute e tau fifiliaga uho, kua lata ia tautolu ke “fakamakamaka ke he liogi” mo e gahua fakatatau ke he takitakiaga fakateokarasi.—Roma 12:12.
1:11–2:8; 4:4, 5, 15, 16; 6:16. Tali e Iehova e tau liogi mai he loto he haana tau fekafekau.—Salamo 86:6, 7.
1:4; 4:19, 20; 6:3, 15. Ha ko Nehemia ko e tagata fakaalofa hofihofi, ne fakatoka e ia e fakafifitakiaga mitaki ko e tagata mauokafua ma e tututonu.
1:11–2:3. Ne nakai puna mai e fiafia ha Nehemia ha ko e tuaga mahuiga ko e tagata uta kapiniu uaina he patuiki. Ka ko e fakalaulahi he tapuakiaga mōli. Nakai kia ko e tapuaki ha Iehova mo e tau mena oti pihia ka fakatolomaki aki nukua lata mo matapatu manatu ha tautolu mo e punaaga hokoia he fiafia?
2:4-8. Ne fakaohooho e Iehova a Aretaseta ke foaki e fakaatāaga ki a Nehemia ke fano mo e liu ati e kaupa i Ierusalema. “Ko e loto he patuiki, ko e tau hala vai ia ke he lima a Iehova,” he talahau he Tau Fakatai 21:1. “Ne liliu ai e ia ke he tau mena oti kua finagalo ki ai a ia.”
3:5, 27. Nakai lata ia tautolu ke onoono ke he tau gahua kua taute ma e tapuakiaga mōli kua tokolalo ke he tuaga ha tautolu, tuga ne taute he “tau iki” he tau Tikoa. Ka e, maeke ia tautolu ke fifitaki e tau Tikoa tokolalo ne foaki fakamakai e lautolu a lautolu.
3:10, 23, 28-30. Ha kua maeke falu ke hiki ke he tau matakavi kua lahi e manako lagomatai ma e tau tagata fakailoa he Kautu, tokologa ia tautolu ne lalago e tapuaki mōli he gahua tata ni ke he tau kaina ha tautolu. Maeke ia tautolu ke taute pihia he fakalataha ke he gahua talagaaga he Fale he Kautu mo e tau laliaga tuku mena lagomatai fakaalofa ka e matapatu ke fakalataha ke he gahua fakamatala he Kautu.
4:14. Ka fehagai mo e totokoaga, maeke foki ia tautolu ke kautu ke he matakutaku he manamanatu ‘ki a Ia ne mua mo e matakutakuina.’
5:14-19. Ma e tau leveki Kerisiano, ko e fakafifitakiaga mitaki lahi e Kovana ko Nehemia he fakatokolalo, fakamokoi, mo e manamanatu mitaki. Pete he makutu he fakagahua e Fakatufono he Atua, ne nakai pule a ia ke he falu ke moua koloa mai i ai. Ka e, ne manamanatu mōli a ia ki a lautolu ne pehia mo e nonofogati. He fakakite e fakamokoi, ne fakatoka e Nehemia e fakafifitakiaga mitaki lahi ma e tau fekafekau oti he Atua.
“HAKU ATUA NA E KIA MANATU MAI E KOE AU, KIA MONUINA AI AU”
He nakai leva e mau e kaupa i Ierusalema, ne fakatū e Nehemia e tau pa gutuhala mo e taute e tau fakatokatokaaga ke puipui aki e maaga. Ne kamata a ia ke taute e fakamauaga he matohiaga he tau tagata. He fakapotopoto e tau tagata “ke he malē ha i mua he gutuhala he vai,” ne totou e Esera ko e ekepoa e tohi he Fakatufono a Mose, ti fakamaama e Nehemia mo e tau Levi e Fakatufono ke he tau tagata. (Nehemia 8:1) He ako hagaao ke he Galue he Tau Fale Api ne fakaohooho a lautolu ke fakamanatu ai mo e fiafia.
Taha foki e fakapotopotoaga ne mui mai, ko e “fanau a Isaraela” ke fakakite e tau hala he motu, kua liu kitekite e tau Levi ke he puhala ne fakafehagai e Atua mo Isaraela, ti omonuo ai e tau tagata “ke o ai a lautolu ke he fakatufono he Atua.” (Nehemia 9:1, 2; 10:29) Ha kua nakai la puke ia a Ierusalema he tau tagata, ne vili ai ke maeke he 1 mai he 10 e tagata ne nofo i fafo he maaga ke hiki mai ki loto he maaga. Holo atu ai, ne fakaulu e kaupa mo e fiafia lahi mahaki “ne logona atu foki e fiafia a Ierusalema ke he mena mamao.” (Nehemia 12:43) Hogofulu ma ua e tau he mole e hau haana, ne fano a Nehemia ki Ierusalema ke liu ke he haana tau matagahua mo Aretaseta. Ne nakai leva ti hu mai e kelea ke he tau Iutaia. He liu a ia ki Ierusalema, ne taute e Nehemia e tau gahua aoga ke fakahako aki e tuaga. Ma haana ni, ne ole fakatokolalo a ia: “Haku Atua na e kia manatu mai e koe au, kia monuina ai au.”—Nehemia 13:31.
Tali he Tau Hūhū Faka-Tohiaga Tapu:
7:6-67—Ko e ha e tohi ha Nehemia ki a lautolu gahoa ne liliu ki Ierusalema mo Serupapelu ne kehekehe ai mo e ha Esera he tau numera ma e tau magafaoa takitaha? (Esera 2:1-65) Ko e kakano he tau kehekeheaga nei ne liga kehekehe e tau punaaga he tau tohi ne fakaaoga e Esera mo Nehemia. Ma e fakatai, ko e numera ha lautolu ne fakamau ke liliu ne liga kehe mai he numera ne liliu mōli. Ne liga kehekehe foki e tau fakamauaga nei kakano kua nakai manatu he falu Iutaia e matohiaga ha lautolu he kamataaga ka e hoko ke he magaaho fakamui kua manatu tuai. Pete ia, ko e tau tala ua nei ne talia ke he taha e manatu: Ko e numera ha lautolu ne liliu fakamua ko e 42,360, nakai la lafi e tau tupa mo e tau tagata lologo.
10:34—Ko e ha e tau tagata kua poaki ke ta mai e tau gaafi? Ko e poa gaafi ne nakai poaki he Fakatufono faka-Mose. Ne lagā hokoia mai e tauteaga nai ha ko e taha mena kua lata pauaki. Ne lata ke loga tumau e gaafi mo huhunu e tau poa he fatapoa. Maali ai, ne nakai tokologa e tau Netini, ne fekafekau nakai ko e tau Isaraela he faituga. Ko e mena ia, ne vili ai ke iloa mōli to fai gaafi tumau.
13:6—Fiha e leva he fano kehe a Nehemia mai Ierusalema? Talahau ni he Tohi Tapu “ko e vahā oti ia,” po ke he “mole atu foki fal[u] aho,” ne ole a Nehemia ke fano kehe mai he patuiki mo e liu ki Ierusalema. Ko e mena ia, liga uka lahi ke iloa ko e fiha e leva he fano kehe haana. Ka e, he liu atu a ia ki Ierusalema, ne moua e Nehemia kua nakai lagomatai ke he fakatokaaga ekepoa, mo e kua nakai fakamanatu e fakatufono he Sapati. Tokologa ne kua mau ke he tau fifine motu kehe, ti nakai vagahau foki e tau fanau ha lautolu he vagahau he tau Iutaia. Ke kelea lahi pihia e tau tutuaga, ne liga leva e fano kehe ha Nehemia.
13:25, 28—Ke lafi ke he “taufetoko” mo e tau Iutaia hane tolomuli ki tua ke he tau mahani tuai, ko e heigoa e tau fakatonuaga ne taute e Nehemia? Ne ‘kaialu e Nehemia a lautolu’ he tala age e tau fakafiliaga i loto he Fakatufono he Atua. ‘Ne keli e ia falu ia lautolu,’ he liga talahau ke fakahala a lautolu. Ha ko e fakakiteaga he hogohogomanava haana ke he mahani kelea, ne ‘futi e ia ha lautolu a tau lauulu.’ Ne vega foki e ia e mokopuna taane he Ekepoa ne Mua ko Eliasipa, ne mau ke he tama fifine ha Sanepalata ko e Horono.
Tau Fakaakoaga ma Tautolu:
8:8. Ha ko e tau faiaoga he Kupu he Atua, ko tautolu kua ‘fakakite atu e alito ti maama ai’ he fakaleo fakahako mo e peehi e tau kupu he fakamaama fakatonu e tau Tohiaga Tapu, he fakamahino ai e puhala ke fakagahua ai.
8:10. Kua puna mai e “fiafia kia Iehova” he mataala ke he tau manako fakaagaaga mo e fakamakona ai mo e he muitua ke he takitakiaga fakateokarasi. Kua aoga ha ke fakaako fakamakutu e tautolu e Tohi Tapu, o tumau he tau feleveiaaga Kerisiano, mo e fakalataha fakamakutu ke he gahua fakamatala he Kautu mo e gahua taute tutaki!
11:2. He toka he tagata haana tau koloa he tufaaga mo e hiki atu ki Ierusalema ne putoia ai e foaki fakatagata mo e fai hagahaga kelea. Ko lautolu ne foaki ni e lautolu ke taute pihia ne fakakite e aga foaki fakatagata. Maeke foki ia tautolu ke fakakite e aga pihia ka ha ha ai e tau tutuaga ke foaki noa a tautolu ke fekafekau ma e falu he tau fonoaga mo e falu magaaho foki.
12:31, 38, 40-42. Ko e lologo ko e puhala mitaki lahi ke fakaheke a Iehova mo e fakakite e fakaaue ha tautolu ki a ia. Kua lata ia tautolu ke lologo loto katoatoa he tau fakapotopotoaga Kerisiano.
13:4-31. Kua latatonu ia tautolu ke puipui mai he fakaatā e velevele koloa, kolokolovao, mo e tiaki taofiaga ke tupu hake he tau momoui ha tautolu.
13:22. Ne fitā e mailoga mitaki e Nehemia na fai fakalagoaga a ia ke he Atua. Lata foki ia tautolu ke mailoga e fakalagoaga ha tautolu ki a Iehova.
Aoga Lahi ke Moua e Monuina ha Iehova!
“Kaeke ke nakai ati hake e Iehova e fale,” he lologo he salamo, “ti gahua teao a lautolu ke ati hake ai.” (Salamo 127:1) Kua fulufuluola ha e fakataiaga he tohi a Nehemia ke he mōli he tau kupu ia!
Ko e fakaakoaga ma tautolu kua maama. Kaeke manako a tautolu ke kautu he ha laliaga ha tautolu ne fakafita ki ai, kua latatonu ia tautolu ke moua e fakamonuinaaga ha Iehova. Maeke mōli kia ia tautolu ke amanaki to fakamonuina e Iehova a tautolu ato tuku fakamua e tautolu e tapuakiaga mōli he tau momoui ha tautolu? Tuga a Nehemia mogoia, kia taute e tautolu e tapuakiaga ha Iehova mo e fakalaulahi ai mo mena fakamua ha tautolu.