Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Kumi he Maamaaga

Ko e Kumi he Maamaaga

Ko e Kumi he Maamaaga

“NAKAI mua hake e goagoa ke he iloilo,” he talahau e Laura Fermi, ko e hoana he tagata kumikumi fisiki talahaua ko Enrico Fermi. Liga nakai talia he falu, mo e totoko kua nakai matematekelea a koe ka nakai iloa. Ka e ke he tokologa, kua mooli e kitiaaga ia, nakai ni ke he faahi kumikumi fakasaiene ka e pihia foki ke he falu faahi he moui. Ko e goagoa, ha kua nakai mailoga e kupu mooli, ati tokologa e tagata kua fakahakuhaku fano ke he tau manamanatuaga, mahani, mo e pouli fakaagaaga ke he loga e senetenari.—Efeso 4:18.

Kakano haia ati kumi e tau tagata manamanatu ke he maamaaga. Manako a lautolu ke iloa e kakano ne ha ha a tautolu hinei mo e tau mena ka tupu ki a tautolu anoiha. Kua takitaki he tau kumikumiaga ha lautolu a lautolu ke he tau puhala kehekehe loga. Kia o mai a tautolu ke manamanatu fakakū ke he falu he tau mena ia.

Puhala Kia he Tau Lotu?

Hagaao ke he aga faka-Puta, ko Siddhārtha Gautama, ko ia ne fakatū e fakaakoaga Puta, ne tupetupe lahi he mamahi mo e mate e tagata. Ne ole a ia ke he tau faiaoga lotu Hinitu ke lagomatai a ia ke kumi “e hala ke he kupu mooli.” Falu ne talahau kua mitaki e yoga (puhala ke fakanimo e manamanatuaga) mo e molea e fakataputapu fakatagata. Fakahiku ne fifili e Gautama e fakaholoaga ke manamanatu fakahokulo fakatagata mo puhala ke he maamaaga mooli.

Ko e falu kua fakaaoga e tau tulaki ke hiki e manamanatuaga he kumi ha lautolu ke he maamaaga. He vahā nei, ma e fakatai, ko e tau tagata he Native American Church ne talahau ko e akau Lophophora williasmii—ko e kekatasi ne fai huhua ke hiki e manamanatuaga—ko e “fakakiteaga he iloilo galo.”

Ko e pulotu Falani he senetenari ke valuaki ko Jean-Jacques Rousseau ne talitonu na maeke ha tagata ne hūhū fakamakutu ke moua e fakakiteaga fakaagaaga fakatagata mai he Atua. Fēfē? He fanogonogo ke he “talahauaga he Atua ke he loto.” Ti, ko e logonaaga haau ke he tau mena—tau logonaaga mo e loto manamanatu haau—to eke mo “takitakiaga mooli he tau manatu hala vihi he tagata,” he talahau e Rousseau.—History of Western Philosophy.

Puhala Kia he Malolō he Manamanatuaga?

Loga e tagata he vahā ha Rousseau ne totoko lahi mahaki ke he puhala ia ne taute he tau lotu. Ko e tagata Falani ko Voltaire, ma e fakatai, ne logona kua mamao ligo e lotu mai he fakamaama ke he tau tagata ko e matapatu haia ne hokotia a Europa ke leva e goagoa, matakutaku aitu, mo e pāpā maō he magahala ne fakahigoa he falu tagata i tuai ko e tau Vahā Pouliuli.

Ne eke a Voltaire mo vala he matakau fakalagalaga manatu i Europa ne fakahigoa ko e Enlightenment. Ko lautolu ne mumui ki ai ne liliu ke he tau manatu Heleni i tuai—ne iloa ko e manamanatuaga he tagata mo e kumikumiaga fakasaiene e tau matapatu ke he maamaaga mooli. Ko e taha tagata he matakau fakalagalaga manatu, ko Bernard de Fontenelle, ne logona hifo ko e manamanatuaga he tau tagata, to takitaki atu e mena nei ke he “senetenari ne fakatupu ki mua e maama fakahaga, ti galo oti e tau senetenari fakamua ke he pouligia ka fakatatai ki ai.”—Encyclopædia Britannica.

Ko e falu ni anei he tau manatu kehekehe loga hagaao ke he puhala ke kumi e maamaaga. Fai “takitakiaga mooli” nakai ke maeke ia tautolu ke fuluhi ki ai he kumi a tautolu ke he tala mooli? Manamanatu ke he talahauaga he vala tala ka mui mai hagaao ke he punaaga he maamaaga.

[Tau Fakatino he lau 3]

Gautama (Buddha), Rousseau, mo Voltaire ne kehekehe e tau puhala ke he kumi he maamaaga