Skip to content

Skip to table of contents

Kua ‘Tufuga Ofoofogia’ a Tautolu

Kua ‘Tufuga Ofoofogia’ a Tautolu

Kua ‘Tufuga Ofoofogia’ a Tautolu

‘Kua tufuga au kia matakutakuina mo e ofoofogia ki ai.’​—SALAMO 139:14.

1. Ko e ha ne foaki he tau tagata manamanatu e lilifu ke he Atua ma e tau mena homo ue atu he lalolagi?

KO E fua lalolagi kua pukeina he tau tufugatia homo ue atu. Kua tupu mai fēfē e tau mena ia? Ne talitonu falu na maeke ke moua e tali ka e nakai hagaao atu ke he Tufuga ne mua ue atu e lotomatala. Ka e talitonu he falu ko e fakaheu noa kua nakai fai Tufuga to fakakaupā e lotomatala ha tautolu ke maama e tufugatia. Ne talitonu a lautolu kua mua atu e halavihi mo e kehekehe he tau mena momoui he lalolagi ti liga talahau e koe, kua lahi e homo ue atu ke tupu mai noa. Ke he tau tagata tokologa, putoia e falu saienetisi, kua fakakite he tau mena ne kitia na ha ha ai e Tufuga ne pulotu, malolō ue atu, mo e fakamokoi he lagi mo e lalolagi katoatoa. *

2. Ko e heigoa ne omoi a Tavita ke fakaheke a Iehova?

2 Ko e Patuiki ko Tavita ha Isaraela i tuai e taha tagata ne mauokafua kua lata ke foaki e fakahekeaga ke he Tufuga ma e tau tufugatia homo ue atu Haana. Pete kua leva tigahau e moui ha Tavita ato hoko mai e tau puhala fakasaiene he vahā nei, ne mailoga e ia kua viko takai a ia he tau fakataiaga he tau gahua oti ne tufugatia he Atua. Ko Tavita mogoia kua lata ke manamanatu hokoia ke he talagaaga he tino haana ke ofomate ke he lotomatala he Atua ke tufuga. ‘Kua fakaaue atu au kia koe, ha ko e mena tufuga au kia matakutakuina mo e ofoofogia ki ai,’ he tohia e ia. “Ko e tau mena ne eke e koe ko e tau mena ke ofomate ki ai haia; kua iloa tonuhia e au e tau mena ia.”​—Salamo 139:14.

3, 4. Ko e ha ne aoga ia tautolu takitokotaha ke manamanatu fakahokulo hagaao ke he tau gahua ha Iehova?

3 Ne moua e Tavita e mauokafua malolō nei he manamanatu fakahokulo. He vahā nei, ko e tau puhala fakaako he aoga mo e puhala uta tala kua pukeina he tau pulotu ka moumou e tua hagaao ke he kamataaga he tagata. Ke moua e tautolu e tua tuga ha Tavita, lata ia tautolu ke manamanatu fakahokulo foki. Kua nakai lata a tautolu ke toka falu tagata ke manamanatu ma tautolu, mua atu ke he tau matakupu lalahi tuga ke he moui mo e matagahua he Tufuga.

4 Mua atu foki, he manamanatu ke he tau gahua ha Iehova kua atihake e loto fakaaue ha tautolu ki a ia ti foaki mai ki a tautolu e mauokafua ke he tau maveheaga haana ma e vahā anoiha. To maeke he mena ia ke fakaohooho a tautolu ke iloa lahi foki a Iehova mo e fekafekau ki a ia. Kia o mai a tautolu mogoia ke fakatutala ke he puhala ne fakamooli he saiene he vahā foou nei e fakahikuaga a Tavita kua ‘tufuga ofoofogia’ a tautolu.

Ko e Tupuaga Homo Ue Atu he Tino ha Tautolu

5, 6. (a) Puhala fe ne kamata a tautolu oti ke moui? (e) Ko e heigoa e matagahua he tau fuaifi ha tautolu?

5 “Ko e mena ha ia koe haku a manamanatu [po ke, “tau fuaifi,” NW]; ne ufiufi e koe au ke he manava he haku a matua fifine.” (Salamo 139:13) Kua kamata mai e moui ha tautolu oti i loto he tino he matua fifine ko e taha e tegatega ne tote atu foki ke he fakaila he matahiku he kupu nei. Ko e tegatega tote inanoa ia kua mua atu e halavihi​—ko e fale kemikolo itikuhila! Ne tupu mafiti ai. He matahiku he mahina ke uaaki i loto he manava, kua fitā e tau alaga lalahi he tino haau he mau. Fakalataha ke he tau alaga ia ko e tau fuaifi haau. He magaaho ne fanau mai a koe, kua amanaki tuai e tau fuaifi ke hakahaka e toto haau​—he utakehe e tau kiva mo e falu vai ka e toka e tau puke ne aoga. Kua hakahaka he tau fuaifi ua haau e vai i loto he toto haau​—kavi ke lima e lita i loto he tagata lahi—​he tau 45 minuti oti, kaeke kua malolō!

6 Kua lagomatai foki he tau fuaifi haau ke utauta fakamitaki e puke mineral he toto haau ti pihia foki e asita mo e malolō i ai. Kua loga foki e gahua aoga ne taute, tuga e liliu e vitamini D ke he taha vitamini foki ne lata ma e tupuaga malolō he tau polohui motua mo e taute e hormone erythropoietin, ne fakagahuahua e tauteaga he tau tegatega toto kula he tau polohui motua haau. Kakano haia ne fakahigoa e tau fuaifi ko e “tau kemisi lalahi he tino”! *

7, 8. (a) Fakamaama e kamataaga he tama nakai la fanau. (e) Ko e puhala fe he tama i loto he manava ne ‘taute ke he tau mena hokulo he lalolagi’?

7 “Kua nakai galo haku tino [po ke,“polohui motua,” NW] kia koe, ka kua eke au ke he mena galo, ka kua taute au ke he tau mena hokulo he lalolagi.” (Salamo 139:15) Ne vehevehe e tegatega fakamua, mo e matutaki e tau tegatega foou ke vehevehe foki. Nakai leva ne kamata e tau tegatega ke fai kehekehe, po ke fai feua pauaki, ke eke mo tau tegatega he tau hokohoko, tau tegatega he fuafua, tau tegatega he kili, mo e pihia atu foki. Ne putuputu auloa e tau tegatega tatai ke taute e tau valavala kakano aleale (tissues) mo e tau alaga. Ke tuga anei, he faahitapu ke toluaki he fakafua tama, ne kamata e fakatokaaga he tau polohui motua haau ke tupu. He magaaho ne fitu laia e faahitapu haau he moui ti kavi ke 2.5 e senetimita he loa, ko e tau polohui motua haau ne 206 he katoa ka moua e koe ka lahi kua fitā he mau, pete kua nakai la maō ia.

8 Kua tupu e fakaholoaga ofoofogia nei i loto he manava he matua fifine haau, ti kua galo mai he fofoga he tagata ke tuga kua tanu he tau mena hokulo he lalolagi. Mooli, kua lahi atu agaia e mena ne nakai la iloa he tagata ke he puhala ne taute aki a tautolu. Ke fakatai ki ai, ko e heigoa ne fakagahuahua e falu gene pauaki i loto he tau tegatega haau ke taute e fakaholoaga ma e tau vala kehekehe he tino? Liga to fakahiku e saiene ke iloa, ka e mailoga foki e Tavita, ko e ha tautolu a Tufuga​—ko Iehova—​kua leva tigahau e maama katoatoa ki ai.

9, 10. Puhala fe ne “tohi oti” he “tohi” he Atua e tupuaga he tau vala he tino he tama ka e nakai la mau ia?

9 “Ne fioia he na fofoga hāu haku a tino oti ka e nakai la mau; kua tohi oti foki ke he hāu a tohi, kua taute e tau aho ka e nakai la ha i ai taha.” (Salamo 139:16) Ne toka i loto he tegatega fakamua e palana kua mau ma e tino katoa haau. Ne takitaki he palana nei e tupuaga haau ke hiva e mahina i loto he manava ato fanau, ti tupu hake mogoia mo tagata lahi he molea ua e hogofulu tau. He magahala nei, ne hokotia e tino haau ke he tau tutūaga kehekehe, ti kua takitaki oti he tau vala tala ne kua talaga i loto he tegatega fakamua.

10 Ne nakai fai iloaaga a Tavita hagaao ke he tau tegatega mo e tau gene, ti nakai fai maikorotikopu foki. Ka e hako e manatu haana ke he tupuaga he haana tino ni ne kua fakamooli na palana tuai. Liga fai mena a Tavita ne iloa ke he tupuaga he tino he tama ka e nakai la mau, ti maeke ia ia ke talahau ko e tau lakaaga takitaha kua liga taute hagaao ke he talagaaga ne kua fitā e mau tuai mo e kua fakatokatoka ma e magaaho. Ke he vagahau fakapoeme, ne fakamaama e ia e talagaaga nei “kua tohi oti” he “tohi” he Atua.

11. Moua fēfē e tautolu e tau hagahaga he tino ha tautolu?

11 Kua iloa ai he vahā nei ko e tau hagahaga haau ne moua mai he tau matua mo e tau tupuna haau​—tuga e loa, tau puhala he fofoga, lanu he tau mata mo e he ulu, mo e falu fakamailoga foki ne totou afe—​kua fifili ni he tau gene haau. He tau tegatega takitaha haau kua toka ai hogofulu e afe he tau gene, ti ko e tau gene takitaha ko e vala he filifili loa ne taute he DNA (deoxyribonucleic acid). Ko e tau fakamaamaaga ke talaga aki e tino haau kua “tohi” i loto he fakatokaaga kemikolo he DNA fakatagata haau. He tau magaaho oti ne vehevehe e tau tegatega haau​—ke taute e tau tegatega foou po ke hukui e tau tegatega tuai—​ne fakaholo age he DNA haau e tau fakamaamaaga ia, ati matutaki a koe ke moui mo e fakatumau e foliga haau. Ko e fakataiaga ofoofogia ha ia he malolō mo e pulotu he ha tautolu a Tufuga he lagi!

Manamanatuaga Kehe Ue Atu ha Tautolu

12. Ko e heigoa ati kehe pauaki ai e tau tagata mai he tau manu?

12 “Ko e Atua na e, kua uhoaki ni kia au hāu a tau manamanatu, kua loga ue atu e katoatoa ha lautolu ka lafilafi. Ka totou ai e au kua loga ni ka e gahoa e oneone.” (Salamo 139:17, 18a) Kua tufuga ofoofogia foki e tau manu, ti ha ha he falu e tau logonaaga mo e iloilo pauaki ne mua atu ke he tau tagata. Ka kua foaki he Atua ke he tagata e lotomatala ne kua mahomo ue atu ke he tau manu. “Pete kua tatai a tautolu mo e tau manu ke he tau puhala loga, nukua kehe ue atu a tautolu mai he tau mena momoui he lalolagi ha kua maeke a tautolu ke vagahau mo e manamanatu,” he talahau he taha tohi saiene. “Kua kehe ue atu foki a tautolu ha kua hokulo e manako ke fia iloa mena hagaao ki a tautolu ni: Na tukutuku auloa fēfē e tau alaga he tau tino ha tautolu? Talaga fēfē a tautolu?” Kua liga manamanatu foki a Tavita ke he tau hūhū nei.

13. (a) Maeke fēfē ia Tavita ke manamanatu fakahokulo ke he tau manatu he Atua? (e) Muitua fēfē a tautolu ke he fakafifitakiaga ha Tavita?

13 Mua atu e aoga, ka fakatatai ke he tau manu, kua kehe ue atu a tautolu ha kua maeke ke fakaata e tau manatu he Atua. * Ko e mena fakaalofa uho nei ko e taha he tau puhala ne tufugatia a tautolu ke he “fakatai he Atua.” (Kenese 1:27) Ne fakaaoga fakamitaki e Tavita e mena fakaalofa nei. Ne manamanatu fakahokulo a ia ke he fakamooliaga na moui e Atua mo e tau mahani mitaki ne fakaata he lalolagi ne viko takai ia ia. Ne ha ha foki ia Tavita e tau tohi fakamua atu he tau Tohiaga Tapu, ne toka ai e tau fakakiteaga he Atua hagaao ki a ia ni mo e tau gahua haana. Ko e tau tohi omoomoi nei ne lagomatai a Tavita ke maama e tau manatu, aga fakaperesona, mo e finagalo he Atua. He manamanatu fakahokulo ke he tau Tohiaga Tapu, ke he tufugatia, mo e ke he tau fehagaiaga he Atua mo ia ne omoi a Tavita ke fakaheke e Tufuga haana.

Mena ne Putoia e Tua

14. Ko e ha kua nakai lata ia tautolu ke iloa katoatoa e tau mena hagaao ke he Atua ke maeke ke tua ki a ia?

14 He lahi e manamanatu ha Tavita ke he tufugatia mo e ke he tau Tohiaga Tapu, ne mailoga lahi e ia kua nakai maeke ia ia ke maama katoatoa e iloilo mo e pulotu he Atua. (Salamo 139:6) Kua mooli foki ki a tautolu. To nakai fakaai a tautolu ke maama katoatoa e tau mena hagaao ke he tau gahua oti ne tufugatia he Atua. (Fakamatalaaga 3:11; 8:17) Ka kua “fakakite mai” he Atua puhala he tau Tohiaga Tapu mo e he tufugatia e iloilo kua lata, ke maeke he tau tagata ne kumi e kupu mooli he taha vahā ni ke moua e tua ne fakavē ke he tau mena ne kitia mooli.​—Roma 1:19, 20; Heperu 11:1, 3.

15. Fakamaama e puhala ne matutaki e tua mo e fakafetuiaga ha tautolu mo e Atua.

15 Kua lahi atu e mena ne putoia ke he tua ke he iloa hokoia kua liga fai Punaaga lotomatala e moui mo e lagi mo e lalolagi katoatoa. Kua putoia e falanaki ki a Iehova ko e Atua, ko ia ko e peresona​—ko e peresona ne manako ke iloa e tautolu a ia mo e fakatumau e fakafetuiaga mitaki mo ia. (Iakopo 4:8) Liga manamanatu a tautolu ke he tua mo e falanaki ne ha ha he tagata ma e matua taane fakaalofa. Kaeke ke hūhū fakauaua mai to lagomatai mooli nakai he matua taane haau a koe ka matematekelea, liga to nakai maeke a koe ke fakaohooho a ia ke talitonu na mahani fakamooli e matua taane haau. Ka e, kaeke kua iloa mo e lagaloga e kitia e koe e aga mitaki he matua haau ti mauokafua mogoia a koe to nakai fakavai e ia a koe. Tatai foki, he o mai ke iloa a Iehova he fakaako e tau Tohiaga Tapu, manamanatu ke he tufugatia, mo e iloa e lagomatai mai haana he tali e tau liogi ha tautolu ka omoi a tautolu ke falanaki ki a ia. Kua fakaohooho a tautolu ke manako ke fakaako fakalahi hagaao ki a ia mo e ke fakaheke tukulagi a ia mai he fakaalofa fakamakai mo e fakamooli. Ko e kakano lilifu lahi mahaki a ia ke taute he ha tagata.​—Efeso 5:1, 2.

Kumi e Takitakiaga he Tufuga ha Tautolu!

16. Ko e heigoa ka ako e tautolu mai he fakafetuiaga tata ha Tavita mo Iehova?

16 “Ko e Atua na e, kia kumi e koe kia au mo e kitekite ke he hoku loto; kia kamatamata e koe au mo e kitekite ke he haku a manamanatu. Mo e kitekite kia au po ke ne ha ia au ha mahani ke mamahi ai; kia takitaki foki e koe au ke he puhala tukulagi.” (Salamo 139:23, 24) Ne mailoga e Tavita kua fitā he iloa katoatoa e Iehova a ia​—tau mena oti ne manamanatu, talahau, po ke taute e ia kua tokanoa ke he Tufuga haana. (Salamo 139:1-12; Heperu 4:13) Ko e iloa lahi pihia ke he Atua ati taute a Tavita ke logona e haohao mitaki, tuga ne tama tote ne logona e haohao mitaki he tau lima he tau matua fakaalofa haana. Ne tokiofa e Tavita e fakafetuiaga tata nei mo Iehova ti eketaha ke fakatumau ai he manamanatu fakahokulo hagaao ke he tau gahua Haana mo e he liogi ki a Ia. Ti ko e tau salamo loga ha Tavita​—putoia e Salamo 139—​ko e tau liogi kua lata ne taute pauaki ma e leo kofe. Kua maeke he manamanatu fakahokulo mo e liogi ke lagomatai foki a tautolu ke fakatata atu ki a Iehova.

17. (a) Ko e ha ne manako a Tavita ke kamatamata e Iehova e loto haana? (e) Lauia fēfē e tau momoui ha tautolu ha ko e puhala ne fakagahua e tautolu e atāina ha tautolu ke fifili?

17 He tufuga ke he fakatai he Atua, ne foaki ki a tautolu e atāina ke fifili. Maeke ai ia tautolu ke fifili ke taute e mena mitaki po ke mena kelea. Ko e atāina ia kua fai fakalagoaga ke he tau mahani. Ne nakai manako a Tavita ke vahega mo e tau tagata kelea. (Salamo 139:19-22) Ne manako a ia ke fakamamao mai he taute e tau hehē fakamamahi. Ti, he manamanatu ke he iloilo mua ue atu katoatoa ha Iehova, ne ole fakatokolalo a Tavita ke he Atua ke kitekite ke he fatuakiloto fakatagata haana mo e ke uta a ia he puhala ne takitaki ke he moui. Kua hagaao ke he tau tagata oti e tau tutūaga tututonu he Atua ke he mahani; ti kua lata ia tautolu ke taute e tau fifiliaga hako. Kua fakamafana mai a Iehova ki a tautolu oti ke omaoma ki a ia. He taute pihia ka moua e tautolu e fiafia haana mo e tau mena aoga loga. (Ioane 12:50; 1 Timoteo 4:8) He o fano mo Iehova he tau aho takitaha ka lagomatai a tautolu ke feaki e fatuakiloto milino, pihia foki ka fehagai mo e tau lekua kelea muitui.​—Filipi 4:6, 7.

Fifitaki e Tufuga Homo Ue Atu ha Tautolu!

18. Ko e heigoa ne fakahiku e Tavita hagaao ke he manamanatuaga haana ke he tufugatia?

18 He vahā fuata, ne haia mau a Tavita he fonua ke leveki e tau mamoe. Ne tukutuku hifo e tau ulu he tau mamoe ke kai motie, ka e haga hake e tau mata haana ke he lagi. He pouli e afiafi, ne manamanatu a Tavita ke he mitaki ue atu he lagi mo e lalolagi katoatoa mo e tau kakano i ai. “Kua talahau he lagi e lilifu he Atua; kua fakakite foki he pu lagi likoliko e gahua he hana tau lima,” he tohia e Tavita. “Kua tala age he taha aho e kupu ke he taha aho, kua fakailoa foki he taha po e iloilo ke he taha po.” (Salamo 19:1, 2) Ne maama e Tavita kua lata a ia ke kumi mo e fifitaki ki a Ia ne taute ofoofogia e tau mena oti kana. Lata ia tautolu ke taute pihia foki.

19. Ko e heigoa e tau fakaakoaga ka ako he tau fuata mo e tau fuakau ha kua ‘tufuga ofoofogia’?

19 Ne fakakite e Tavita e fakatonuaga ne foaki fakamui he tama haana ko Solomona ke he tau fuata: “Hanai, kia manatu a a koe ke he hāu a vaha fuata kia ia [“Tufuga Homo Ue Atu,” NW] ne eke a koe . . . Kia matakutaku a ke he Atua, mo e omaoma ke he hana tau fakatufono; ha ko e mena ia kua lata ke eke he tau tagata oti kana.” (Fakamatalaaga 12:1, 13) He vahā fuata, ne fitā e iloa e Tavita kua ‘tufuga ofoofogia’ a ia. He fakagahua e lotomatala nei ne tamai e tau aoga mua ue atu ke he moui katoa haana. Kaeke ke fakaheke mo e fekafekau a tautolu, fuata po ke fuakau, ke he Tufuga Homo Ue Atu ha tautolu, to fiafia lahi e moui ha tautolu he mogonei mo e he vahā anoiha. Hagaao ki a lautolu ne nonofo fakatata ki a Iehova mo e momoui ke he tau puhala tututonu haana, ne mavehe e Tohi Tapu: “Ka hoko ke he vaha fuakau, ti fua agaia a lautolu; to lalahi mo e lauola a lautolu; kia iloa ai kua mahani tonu a Iehova.” (Salamo 92:14, 15) Ti ha ha ia tautolu e amaamanakiaga ke olioli tukulagi ke he tau gahua homo ue atu he Tufuga ha tautolu.

[Tau Matahui Tala]

^ para. 1 Kikite e fufuta he Awake!, Iuni 22, 2004 ne taute fakailoa he Tau Fakamoli a Iehova.

^ para. 6 Kikite foki “Tau Fuaifi Haau​—Ko e Hakahaka he Moui,” i loto he fufuta he Awake! ia Aokuso 8, 1997.

^ para. 13 Kua tuga ke pehē e kakano he tau kupu ha Tavita he Salamo 139:18e kaeke ke totou e ia e tau manamanatu ha Iehova ke he aho katoa ti hoko ke he po ke mohe a ia, ti ka ala he pogipogi, to lahi agaia e mena ka totou e ia.

Maeke Nakai a Koe ke Fakamaama?

• Fakakite fēfē he puhala ne tupu e tama ka e nakai la mau na ‘tufuga ofoofogia’ a tautolu?

• Ko e ha kua lata ia tautolu ke manamanatu fakahokulo ke he tau manatu ha Iehova?

• Matutaki fēfē e tua mo e fakafetuiaga ha tautolu mo Iehova?

[Tau Hūhū he Fakaakoaga]

[Tau Fakatino he lau 9]

Ko e tupuaga he tama i loto he manava kua muitua ke he talaga kua fitā e mau tuai

DNA

[Credit Line]

Unborn fetus: Lennart Nilsson

[Fakatino he lau 10]

Tuga e fanau ne falanaki ke he matua taane fakaalofa, kua mauokafua a tautolu ki a Iehova

[Fakatino he lau 11]

He manamanatu ke he tau gahua ha Iehova ne omoi a Tavita ke fakaheke a Ia