Fanogonogo ke he Leo Mai he Loto Manamanatu

‘Kua eke noa he tau motu kehe nakai ha ha i ai e fakatufono he Atua e tau mena kua lata mo e fakatufono.’​—ROMA 2:14.

1, 2. (a) Fakakite fēfē he tokologa e manamanatu ke he falu? (e) Ko e heigoa e tau fakafifitakiaga faka-Tohiaga Tapu ne fakakite e manamanatu ke he falu?

KO E tagata taane ne 20 e tau tau moui ne leo he tuleni, kua amanaki ti fakafitikia mo e veli ke he hala leluē. He kitia ai, ne fakatoka he taha tagata e tau lima he fanau fifine haana ti hopo hifo ki ai. Ne toho e ia e tagata gagao ki loto he hala leluē, ti fakafohifo i luga haana ke puipui mai he tuleni i luga ha laua hane kuīkuī ke tū. Liga ui he falu a ia ne fakahao e tagata ko e toa, ka e pehē a ia: “Kua latatonu e tagata ke taute e mena kua hako. Ne taute e au mai he loto totonu. Nakai ke moua e matalahi po ke fakaheke.”

² Liga iloa e koe taha tagata ne folau e moui ke lagomatai falu. Ne tokologa ne taute pihia he Felakutaki II he Lalolagi, he fufū e tau tagata motu kehe. Manatu foki e mena ne tupu ke he aposetolo ko Paulo mo e toko 275 he pē e toga i Melita, tata ki Sisilī (Sicily). Ne o atu e tau tagata he maaga ke lagomatai e tau tagata motu kehe ia, he fakakite e ‘fakaalofa lahi.’ (Gahua 27:27–28:2) Ka e kua foki e tama fifine Isaraela, pete he liga nakai fakahagahaga kelea e moui haana, ne manamanatu totonu ke he tuaga he taha tagata Suria ne uta fakapaea a ia? (2 Tau Patuiki 5:1-4) Mo e manamanatu ke he tala fakatai talahaua ha Iesu ke he tagata Samaria mitaki. Ne fakaheu he ekepoa mo e tagata Levi e matakainaga Iutaia ne teitei ke mate, ka e aafe atu e Samaria ke lagomatai ki a ia. Ne aamotia e tau loto he tau tagata he tau aga fakamotu kehekehe ha ko e tala fakatai nei tali mai he tau senetenari loga.​—Luka 10:29-37.

3, 4. Matutaki fēfē e tau logonaaga malolō he mahani fulumokoi ke he fakaakoaga he tupumainoa?

³ Mooli, kua hane nonofo a tautolu he “tau aho uka,” ne tokologa e tagata ne “mahani favale” mo e “nakai loto ke he mitaki.” (2 Timoteo 3:1-3) Pete ia, kua nakai kia kitia agaia e tautolu e tau gahua he mahani fakamokoi, ti liga aoga mai he tau mahani pihia? Ko e hihiga pauaki ke lagomatai ke he falu, pete he hagahaga kelea fakatagata, kua fa taute tumau ati talahau he falu ko e “aga fakaalofa hofihofi pauaki he tagata.”

⁴ Ko e fakamakai pihia ke lagomatai pete he hagahaga kelea fakatagata kua kitia ke he tau lanu tagata mo e tau aga fakamotu oti, ti kua totoko ke he talahauaga ne tupu mai e tagata he matafakatufono he vaouhi, ti “ko e tau tagata malolō hakahakau ni ka hao.” Ko Francis S. Collins, ko e tagata kumikumi ke he talagaaga he tino ne takitaki e laliaga he fakatufono U.S. ke kumikumi fakamatafeiga ke he taha tegatega (DNA) he tagata, ne pehē: “Kua paleko lahi e mahani fulumokoi ke he tagata ne taofimau ke he tupumainoa. . . . Ti kua nakai maeke ke fakamaama he holoaga he tau gene lotokai takitaha ke fakatumau aki a lautolu.” Ne pehē foki a ia: “Ne foaki he falu tagata a lautolu ni ke lagomatai e falu i fafo he matakau ha lautolu mo e tau tagata foki ne nakai fetataiaki mo lautolu. . . . Ti tuga kua nakai fakaai ke fakamaama he taofiaga faka-Darwin.”

Ko e “Leo he Loto Manamanatu”

5. Ko e heigoa ne fa kitia mau ke he tau tagata?

⁵ Ne fakakite e Dr. Collins taha faahi he mahani nakai lotokai ha tautolu: “Ne ui mai e leo he loto manamanatu ki a tautolu ke lagomatai falu pete kua nakai fai taui ka moua mai ai.” * He totoku  e ia e “loto manamanatu” ka liga fakamanatu mai e talahauaga he aposetolo ko Paulo: “Ko e mena ka eke noa he tau motu kehe nakai ha ha i ai e fakatufono, e tau mena kua lata mo e fakatufono, pete ni he nakai ha i ai e fakatufono, kua eke a lautolu mo fakatufono kia lautolu; ko lautolu haia kua fakakite mai ai e gahua he fakatufono kua tohi ke he tau loto ha lautolu, kua fakamoli foki ha lautolu e tau loto manamanatu; kua fefakakeleāki foki, po ke fefakatonuaki ha lautolu a tau manatu.”​—Roma 2:14, 15.

6. Ko e ha kua fai fakalagoaga e tau tagata oti ke he Tufuga?

⁶ He tohi haana ke he tau Roma, ne fakakite e Paulo kua fai fakalagoaga e tau tagata ke he Atua ha kua fakamooli e ha ha ai mo e tau mahani Haana ke he tau mena kua kitia. Kua pihia tali mai he “vaha ne eke e lalolagi.” (Roma 1:18-20; Salamo 19:1-4) Mooli, kua fakaheu he tokologa e Tufuga ha lautolu mo e tutuli e puhala kelea muitui. Pete ia, ko e finagalo he Atua ma e tau tagata ke iloa e tututonu haana mo e tokihala mai he tau gahua kelea. (Roma 1:22–2:6) Ne ha ha he tau Iutaia e kakano uho lahi ke taute pihia​—ha kua foaki ki a lautolu e Fakatufono he Atua puhala ia Mose. Ka kua lata foki he tau tagata ne nakai moua e “tau kupu he Atua” ke iloa na ha ha ai e Atua.​—Roma 2:8-13; 3:2.

7, 8. Kua laulahi fēfē e logonaaga he fakafili tonu, ti ko e heigoa ne fakakite he mena nei?

⁷ Ko e kakano malolō lahi ne lata he tau tagata oti ke iloa e Atua mo e gahuahua fakatatai ki ai ha ko e logonaaga he hako mo e hepe. Kua fakakite he ha tautolu a logonaaga he fakafili tonu kua ha ha ia tautolu e loto manamanatu. Fakatino e mena nei: Hane fakatalitali e falu tama ikiiki he laini ke geka. Ti taha e tama ne finatu ki mua he laini, nakai tokaga ke he falu ne fakatali. Ne tala age e tokologa: ‘Ai tonu e naia!’ Mogonei hūhū ki a koe ni, ‘Ko e ha ne fakakite foki he tau tama tokologa he magaaho taha kua ha ha ia lautolu e logonaaga he fakafili tonu?’ Kua fakaata he mena ia ne taute e lautolu e logonaaga he mahani mitaki he loto ha lautolu. Ne tohia e Paulo: “Ko e mena ka eke noa he tau motu kehe nakai ha ha ai e fakatufono, e tau mena kua lata mo e fakatufono.” Ne nakai pehē a ia, “Kaeke ke,” tuga ko e mena lavea ke taute. Ne pehē a ia “ko e mena ka,” po ke “he magaaho,” ke fakakite na taute tumau. Ko e pehē e mena ia, kua ‘eke noa he tau tagata e tau mena kua lata mo e fakatufono,’ kakano kua omoi he logonaaga he mahani mitaki he loto ha lautolu a lautolu ke gahuahua fakatatai mo e tau mena ne totou e tautolu i loto he fakatufono he Atua.

⁸ Ko e fatuakiloto nei he mahani mitaki kua kitia maali ke he tau motu loga. Ne tohia he porofesa i Cambridge, ne putoia ke he tau tutūaga he tau Papelonia, tau Aikupito, mo e tau Heleni ti pihia foki ke he tau Aborigine ha Ausetalia mo e tau Initia ha Amerika e “fakahala he ekefakakelea, kelipopo, fakavai mo e fatipiko, pihia foki e tau poakiaga ke mahani totonu ke he tau fuakau, tau tama, mo lautolu ne lolelole.” Ne tohia foki e Dr. Collins: “Kua ha ha ai e manatu he hako mo e hepe ke he lalolagi katoa he tau vahega tagata kehekehe.” Kua nakai kia fakamanatu he mena ia ki a koe e Roma 2:14?

Gahuahua Fēfē e Loto Manamanatu Haau?

9. Ko e heigoa e loto manamanatu, ti maeke fēfē ke lagomatai a koe ato taute e koe taha mena?

⁹ Ne fakakite he Tohi Tapu ko e loto manamanatu ko e iloilo ke kikite mo e filifilia e tau gahua haau. Kua tuga tala atu e leo he loto manamanatu haau ko e puhala hako a ia po ke nakai. Ne totoku e Paulo e leo nei he loto manamanatu haana: “Kua fakamoli foki kia au haku a loto manamanatu hifo ki mua he [a]gaga [t]apu.” (Roma 9:1) Ke fakatai ki ai, liga vagahau fakamua e leo nei ki a koe he magaaho ka manamanatu a koe ke taute taha mena hako po ke hepe. To liga lagomatai he loto manamanatu haau a koe ke filifilia e matagahua ato taute ti tala atu e mena ka logona hifo e koe kaeke ke taute e koe e mena ia.

10. Kua fa gahuahua e loto manamanatu ke he puhala fe?

¹⁰ Fa mahani mau kua gahuahua laia e loto manamanatu haau ka mole e taute e koe taha mena. He magaaho ne paea fano a ia ha ko e Patuiki ko Saulo, ne taute e Tavita taha mena nakai fakalilifu ke he patuiki ne fakauku he Atua. He mole ia, ne “hukia e loto a Tavita ia ia ni.” (1 Samuela 24:1-5; Salamo 32:3, 5) Ne nakai  fakaaoga e kupu “loto manamanatu” he fakamauaga nei; ka ko e mena ia ni ne logona hifo e Tavita​—ko e lauiaaga he loto manamanatu haana. Kua logona foki e tautolu oti e hukia he loto manamanatu. Ne taute e tautolu taha mena, ti lekua ai he tupetupe ke he mena ne taute e tautolu. Falu tagata ne nakai totogi e tau tukuhau ne hukia lahi e tau loto manamanatu ti fakahiku ni totogi e kaitalofa ha lautolu. Ko e falu ne fakahiku ke talatala e agahala he faivao ke he hoa ha lautolu. (Heperu 13:4) Ka e, he magaaho ne gahuahua fakatatai mo e loto manamanatu ne fua mai e logonaaga mauokafua mo e mafola.

11. Ko e ha ne liga hagahaga kelea ke ‘toka noa e loto manamanatu haau ke takitaki a koe’? Fakamaama.

¹¹ Ti kua lata kia a tautolu ke ‘toka noa e loto manamanatu ke takitaki a tautolu’? Mooli, kua mitaki ke fanogonogo ke he loto manamanatu ha tautolu, ka e liga to fakahehē lahi he fekau he loto manamanatu a tautolu. E, ko e leo he “tagata i loto” ha tautolu ka liga fakahehē mai. (2 Korinito 4:16) Kikite ke he fakataiaga. Ne talamai he Tohi Tapu hagaao ki a Setefano, ko e tutaki fakamooli he Keriso ne ‘puke ke he tua mo e mana.’ Ne tulei he falu Iutaia a Setefano ki tua i Ierusalema mo e taulitimaka a ia ti mate. Ko Saulo (fakamui ko e aposetolo ko Paulo) ne tu tata ki ai ‘ne loto fakalataha foki mo lautolu ke he keliaga’ ha Setefano. Tuga kua manatu ni e tau Iutaia kua hako e gahua ia ha kua nakai hukia e tau loto manamanatu ha lautolu. Ti liga pihia foki e manatu ha Saulo he magaaho ne mole ‘kua faguhe agaia mai a ia he fakamatakutaku mo e kelipopo e tau tutaki he Iki.’ Maaliali ai, kua nakai tonuhia e vagahau he leo he loto manamanatu haana.​—Gahua 6:8; 7:57–8:1; 9:1.

12. Ko e heigoa e taha puhala ka liga fakaohooho e loto manamanatu ha tautolu?

¹² Ko e heigoa ne liga lauia e loto manamanatu ha Saulo? Taha mena liga ko e matutakiaga tata haana mo e falu. Tokologa ia tautolu ne tutala ke he tagata he telefoni ne leo ni tuga e matua taane haana. Ke he laulahi, liga kua moua he tama taane e leo pihia, ka e liga kua fakaohooho foki a ia he puhala vagahau he matua taane haana. Tatai foki, liga kua lauia a Saulo ha ko e matutakiaga tata mo e tau Iutaia ne fakavihia a Iesu mo e totoko e tau fakaakoaga Haana. (Ioane 11:47-50; 18:14; Gahua 5:27, 28, 33) E, liga kua fakaohooho he tau kapitiga ha Saulo e leo ne logona e ia he loto manamanatu haana.

13. Liga lauia fēfē e loto manamanatu he tagata ha ko e takatakaiaga haana?

¹³ Kua maeke foki e loto manamanatu ke lauia he tau aga fakamotu po ke tau takatakaiaga loga ne nofo ai a ia, tuga ka liga taute he takatakaiaga he taha tagata a ia ke vagahau he puhala pihia po ke ke he tau kupu kehekehe. (Mataio 26:73) Kua liga pihia foki e mena ne tupu ke he tau Asuria i tuai. Ne talahaua a lautolu ke he tau puhala tau, ti fakakite he tau fakatino talai ni ha lautolu a lautolu ne fakakikiveka e tau tagata ne fofō. (Nahuma 2:11, 12; 3:1) Kua talahaua e tau Nineva he vahā a Iona ke nakai iloa “po ko fe e lima matau ha lautolu, po ko fe e lima hema ha lautolu.” Kakano, ne nakai ha ha ia lautolu e fakatufono hako ke fifili e mena kua mitaki po ke nakai mitaki mai he onoonoaga he Atua. Manamanatu la ke he mena ka tupu ke he loto manamanatu he taha tagata ka feaki hake he takatakaiaga i Nineva! (Iona 3:4, 5; 4:11) Pihia foki he vahā nei, kua maeke he loto manamanatu he tagata ke lauia he aga ha lautolu ne viko takai ia ia.

Fakatolomaki ki Mua e Leo he Loto Manamanatu

14. Fakaata fēfē he loto manamanatu ha tautolu e mena ne talahau he Kenese 1:27?

¹⁴ Ne foaki e Iehova ki a Atamu mo Eva e mena fakaalofa he loto manamanatu, ti moua mai e loto manamanatu ha tautolu ia laua. Ne talamai he Kenese 1:27 na eke e tagata ke he fakatai he Atua. Nakai pehē e mena ia kua tatai e tau tino mo e Atua, ha ko e agaaga a ia ka ko e tau tagata a tautolu. Kua taute a tautolu ke he fakatai he Atua ha kua ha ha ia tautolu e tau mahani haana, putoia e logonaaga he mahani mitaki mo e loto manamanatu ne gahuahua. Ne fakakite he mena nei e taha puhala kua maeke ia tautolu ke fakamalolō e loto manamanatu ha tautolu, ke fakamooli tumau. Kakano, ke ako fakalahi hagaao ke he Tufuga, mo e fakatata fakalahi atu ki a ia.

15. Ko e heigoa e taha puhala ka moua e aoga he hokotia ke iloa e Matua ha tautolu?

¹⁵ Ne fakakite he Tohi Tapu ko Iehova kua eke mo Matua ki a tautolu oti kana. (Isaia 64:8) Ko e  tau Kerisiano tua fakamooli, pete ko e amaamanakiaga ha lautolu ke he lagi po ke moui ke he lalolagi parataiso, kua lata ke ui e Atua ko e Matua. (Mataio 6:9) Lata ia tautolu ke manako ke fakatata fakalahi mahaki atu ke he Matua ha tautolu mo e ako e tau onoonoaga mo e tau tutūaga haana. (Iakopo 4:8) Tokologa ne nakai fiafia ke taute pihia. Kua tuga e tau Iutaia a lautolu ne tala a Iesu hagaao ki ai: “Nakai logona ni e mutolu hana leo, nakai kitekite atu foki ke he hana tino mai. Nakai toka mau foki hana kupu i loto ia mutolu.” (Ioane 5:37, 38) Kua nakaila logona e tautolu e leo mooli he Atua, ka e maeke ia tautolu ke iloa e kupu haana mo e ke fakatatai atu ki a ia mo e ke moua e logonaaga tuga haana.

16. Ko e heigoa ne fakakite he tala ki a Iosefa hagaao ke he fakamahaniaga mo e tali atu ke he loto manamanatu ha tautolu?

¹⁶ Ne fakakite he tala hagaao ki a Iosefa he fale ha Potifara e mena ia. Ne lali e hoana ha Potifara ke momohe mo Iosefa. Pete he moui a ia he magahala ne nakaila tohia e Tohi Tapu mo e nakaila foaki e Tau Fakatufono Hogofulu, ne tali age a Iosefa he pehē: “To maeke fefe ia au ke eke e mena kelea lahi ia mo e hala au ke he Atua?” (Kenese 39:9) Ne nakai tali pihia a ia ke fakafiafia aki e magafaoa haana; kua mamao e mena ne nonofo ai a lautolu. Ko e manako fakamua haana ke fakafiafia e Atua. Ne iloa e Iosefa e fakatufono he Atua ma e fakamauaga​—ko e taha e tagata taane ke he taha e fifine, ti eke a laua “mo tino taha.” Ti tuga kua mailoga foki e ia e mena ne logona hifo e Apimeleko he iloa kua fai taane a Repeka—​ke fofō a Repeka ko e mena hepe a ia, ti tamai e agahala ke he tau tagata haana. Mooli ni, ne fakamonuina e Iehova e fakahikuaga he mena ia ne tupu, he fakakite e onoonoaga haana ke he mahani faivao. Ne iloa e Iosefa e tau mena oti ia ti tuga kua fakamalolō fakalahi aki e fakaohoohoaga he loto manamanatu haana, ti omoi a ia ke fakaheu e mahani feuaki.​—Kenese 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.

17. He lali ke tuga e Matua ha tautolu, ko e ha kua mitaki mai e tuaga ha tautolu ia Iosefa?

¹⁷ Mooli, kua mitaki e tuaga ha tautolu mogonei. Haia ia tautolu e Tohi Tapu katoa ke ako e tau manamanatu mo e tau  logonaaga he Matua ha tautolu, putoia e tau mena ne talia mo e nakai talia e ia. Ka mahani lahi a tautolu ke he tau Tohiaga Tapu, to fakatata lahi atu a tautolu ke he Atua ti eke ke tuga a ia. He taute pihia, to tata lahi e tau omoomoiaga he loto manamanatu ha tautolu ke tatai mo e manamanatuaga he ha tautolu a Matua. Ti to fakatatai lahi atu ke he finagalo haana.​—Efeso 5:1-5.

18. Pete ko e tau fakaohoohoaga he vahā fakamua, ko e heigoa kua lata ke taute ke fakatolomaki ki mua e fakamooli tumau he loto manamanatu ha tautolu?

¹⁸ Ka e kua e fakaohoohoaga he takatakaiaga ke he loto manamanatu ha tautolu? Kua liga fakaohooho a tautolu he tau manamanatuaga mo e tau gahua he tau magafaoa mo e takatakaiaga katoa ne feaki hake ai a tautolu. Ti ko e fekau mai he loto manamanatu ha tautolu kua liga uka ke logona po ke nakai mahino mitaki. Kua vagahau ai ke he “puhala pihia” tuga he falu tagata ne viko takai ia tautolu. Mooli, kua nakai maeke ia tautolu ke hiki e vahā fakamua; pete ia, maeke ia tautolu ke fifili e tau kapitiga mo e taha takatakaiaga ka lauia e loto manamanatu ha tautolu ke he puhala mitaki. Ko e lakaaga aoga lahi ke fakatumau ke fakalataha mo e tau Kerisiano fakamooli ne kua leva e lali ke tatai mo e Matua ha lautolu. Ko e tau feleveiaaga he fakapotopotoaga, putoia e magaaho ato kamata mo e ka oti ai, ka foaki e tau magaaho mitaki lahi ma e matutakiaga pihia. Maeke ia tautolu ke mailoga e tau manamanatuaga mo e tau aga fakavē ke he Tohi Tapu he tau matakainaga Kerisiano ha tautolu, putoia e mautali ha lautolu ke fanogonogo he fakaata he loto manamanatu ha lautolu e onoonoaga mo e tau puhala he Atua. Fai magaaho, to lagomatai he mena nei a tautolu ke fakalautatai e loto manamanatu mo e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu, ti fakatata fakalahi atu mogoia a tautolu ke he fakatai he Atua. He magaaho ka fakatatai e leo he loto manamanatu ha tautolu ke he tau matapatu fakaakoaga he ha tautolu a Matua mo e muitua ke he fakaohoohoaga mitaki he tau matakainaga Kerisiano, to fakamooli tumau foki e loto manamanatu ha tautolu ti to hihiga tumau foki a tautolu ke fanogonogo ke he tau mena ka talamai.​—Isaia 30:21.

19. Ko e heigoa e tau faahi he loto manamanatu ne kua lata agaia ke fakatutala ki ai?

¹⁹ Pete ia, kua taufetului agaia falu ke tali atu ke he loto manamanatu ha lautolu he tau aho takitaha. To fakatutala e vala tala ka mui mai ke he falu tutūaga ne fehagai mo e tau Kerisiano. He kumikumi ke he tau tutūaga pihia, liga to kitia maali e tautolu e matagahua he loto manamanatu, kakano ne liga kehekehe ai e tau loto manamanatu, mo e puhala ka tali atu fakalahi a tautolu ke he leo mai i ai.​—Heperu 6:11, 12.

[Matahui Tala]

Ko e Heigoa ne Ako e Koe?

• Ko e ha kua kitia ai e logonaaga he hako mo e hepe, po ke loto manamanatu, ke he tau aga fakamotu oti kana?

• Ko e ha kua lata ia tautolu ke mataala ke nakai toka noa e loto manamanatu ke takitaki a tautolu?

• Ko e heigoa falu puhala ke fakatolomaki ki mua e leo ne logona mai he loto manamanatu ha tautolu?

[Tau Hūhū he Fakaakoaga]

[Tau Fakatino he lau 11]

Ne hukia e loto manamanatu ha Tavita . . .

ka e nakai pihia ha Saulo i Taso

[Fakatino he lau 12]

Maeke ia tautolu ke fakamahani e loto manamanatu ha tautolu