1, 2. Ko e heigoa e fakamanatuaga kua lata he tau Kerisiano ke manamanatu fakalahi ki ai, mo e ko e ha?

 KA LOGONA e koe e kupu “fakamanatuaga,” ko e heigoa ne manatu e koe? Ka fai taane po ke fai hoana a koe, kua liga manatu e koe e aho mau haau. Liga manatu he falu e fakamanatuaga he aho ne mua atu e aoga he fakamauaga tala, tuga e mogo ne tū tokotaha e motu ha lautolu. Ka e iloa nakai e koe e aho ne fakamanatu ai he motu ke molea e 3,500 e tau?

² Ko e fakamanatuaga ia ko e Paseka. Ko e fakamanatuaga he tau Isaraela ne fakatoka mai he tupaaga i Aikupito. Kua lata e Paseka ke aoga ki a koe. Ko e ha? Ha kua lauia e moui haau ke he falu puhala aoga lahi. Liga manatu a koe: ‘Ko e Paseka ko e fakamanatuaga Iutaia, ka ko e Kerisiano au. Ko e lata he ha au ke manamanatu ke he Paseka?’ Moua e tali he tau kupu aoga nei: “Ko Keriso foki ko e paseka haia ha tautolu kua keli a ia ma tautolu.” (1 Kori. 5:7) Ko e heigoa mooli e kakano he mena nei? Ke moua e tali, kua lata ia tautolu ke lahi e iloaaga ke he Paseka Iutaia mo e kakano he fakamanatuaga nei ne matutaki mo e poakiaga ne tuku age ke he tau Kerisiano oti.

3, 4. Ko e heigoa e mena ne tupu ato hoko e Paseka fakamua?

³ Totou teau miliona e tau tagata he lalolagi katoa ne nakai ko e tau Iutaia kua iloa e mena ne tupu ato hoko e Paseka fakamua. Liga totou e lautolu e mena nei ne tupu he tohi ha Esoto he Tohi Tapu, logona e falu ne talahau e tala, po ke kitia e kifaga hagaao ki ai. Manatu nakai e koe e mena ne tupu?

⁴ He fakatupa e tau Isaraela i Aikupito ke he loga e tau tau, ne fakafano e Iehova a Mose mo Arona ke ole ki a Farao ke fakatoka Haana tau tagata. Ka e fakaikaluga a Farao ti nakai fakatoka e tau Isaraela ke ō. Ti fakahala e  Iehova a Aikupito aki e tau malaia hogofulu ne kelea lahi mahaki. He malaia ke hogofuluaki, ne tamate e tau tama uluaki oti he tau Aikupito. Mole ia, ne fifili a Farao ke fakatoka e tau Isaraela ke ō.​​—Esoto 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.

5. Ko e heigoa ne poaki ke he tau Isaraela ke taute ato fakatoka a lautolu ke ō? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁵ Ka e fakamua to fakatoka e tau Isaraela ke ō, ne lata ia lautolu ke muitua e falu fakatonuaga pauaki. Tupu e mena nei he vahā tautupu he tau 1513 ato fai Keriso, he mahina ha Abib, ne ui he mogo fakamui ko e Nisana. a Ne tala age e Atua ki a lautolu ke kamata ke mautauteute he Nisana 10 ma e mena ka tupu he toaga laā he Nisana 14. Ko e ha ne taute ai he toaga laā? Ha ko e tau aho faka-Heperu ne kamata mo e fakaoti he toaga laā. He hoko e Nisana 14, igatia e magafaoa mo e tamate e mamoe taane (po ke koti) ti tuku atu e toto ke he tau pou he gutuhala he fale. (Esoto 12:3-7, 22, 23) Lata he magafaoa ke kai e vala mamoe fakapaku fakalataha mo e tau areto nakai fakaea mo e falu lakau manogi. To fano loa e agelu he Atua he maaga mo e kelipopo e tau tama uluaki ha Aikupito, ka e to fakahao e tau tama uluaki oti he tau Isaraela ne omaoma. Ti to fakatoka e tau tagata he Atua ke ō.​​—Esoto 12:8-13, 29-32.

6. Ko e ha kua lata he tau Isaraela ke matutaki ke fakamanatu e Paseka he tau tau takitaha?

⁶ Kua lata he tau Isaraela ke manatu e aho he Atua ne fakatoka mai a lautolu i Aikupito. Tala age e Atua ki a lautolu: “To eke foki e aho nai mo fakamanatuaga kia mutolu, to eke ai e mutolu e galue kia Iehova; to eke galue ke he ha mutolu a tau hau a mui, ko e fakatufono tukulagi.” He mole e fakamanatuaga he Paseka he Nisana 14, to fakamanatu foki he tau Isaraela e galue ne fitu e aho ne ui ko e Galue he tau Areto Nakai Fakaea. Katoa ai, ko e tau aho nei ne valu ne fakahigoa foki ko e Paseka. (Esoto 12:14-17; Luka 22:1; Ioane 18:28; 19:14) Ko e Paseka ko e taha he tau galue, po ke “tau fakamanatuaga,” ne poaki ke he tau Isaraela ke fakamanatu ai he tau tau takitaha.​​—2 Nofo. 8:13.

7. Ko e heigoa e mena tupu foou ne tala age e Iesu ke he tau tutaki haana ke fakamanatu?

⁷ Ko Iesu mo e tau aposetolo ko e tau tagata Iutaia ne omaoma ke he Fakatufono faka-Mose, ti fakamanatu e lautolu e Paseka. (Mata. 26:17-19) He Paseka fakahiku ha lautolu, ne tala age a Iesu ke he tau tutaki haana ke fakamanatu e mena tupu foou he tau tau takitaha. Ko e mena tupu nei ne fakahigoa ko e Kaiaga Afiafi he Iki. Ka ko e aho fe ka fakamanatu ai e lautolu?

8. Ko e heigoa e hūhū hagaao ke he Paseka mo e Kaiaga Afiafi he Iki ka hūhū he falu?

⁸ Ne age e Iesu e tau fakatonuaga ma e Kaiaga Afiafi he Iki he mole laia e fakamanatu he Paseka mo e tau aposetolo haana. Ti ko e Kaiaga Afiafi he Iki ne taute he aho ia foki he Paseka. Ka e mailoga e koe, ko e tau tagata Iutaia he vahā nei ne liga nakai fakamanatu e Paseka he aho ia foki tuga he fakamanatu e tautolu e Fakamanatuaga he mate he Keriso. Ko e ha ne kehekehe ai? Ko e poakiaga he Atua ke he tau Isaraela ke he kamata he Paseka ne lagomatai a tautolu ke tali e hūhū nei. Ne tala age he Atua e magaaho tonu ia Nisana 14 ke he tau tagata ke tamate e punua mamoe, ko e magaaho a ia ke kamata e Paseka.​​—Totou  Esoto 12:5, 6.

9. Hagaao ke he Esoto 12:6, magaaho fe ne tamate e punua mamoe ma e Paseka? (Kikite foki e puha  “Ko e Vala Fe he Aho?”)

⁹ Hagaao ke he Esoto 12:6, ne tamate e punua mamoe he “magaaho afiafi.” Falu liliuaga he Tohi Tapu ne putoia e Tanakh faka-Iutaia, ne fakaliliu e talahauaga ia he “magaaho  ne to e laā.” Ti lata e punua mamoe ke tamate he kamata e Nisana 14, kakano, ko e mole e toaga laā ka e nakaila pouli ia.

10. Talitonu fēfē e falu ke he magaaho ne tamate e punua mamoe he Paseka? Ka ko e heigoa e hūhū kua lata ke hūhū e tautolu?

¹⁰ He mogo fakamui, falu he tau tagata Iutaia ne logona hifo to fai tulā he tamate e tau punua mamoe oti ne tamai ke he faituga. Ti talitonu a lautolu ko e talahauaga “magaaho afiafi” he Esoto 12:6 ne hagaao ke he matahiku he Nisana 14, he magaaho ne kamata ke pale e laā he mogo afiafi mo e he magaaho afiafi ka to e laā. Kaeke ke tamate e tau punua mamoe he matahiku he Nisana 14, magaaho fe ka kai he tau Isaraela e kaiaga Paseka? Hagaao ke he Porofesa ko Jonathan Klawans, to kai ai he Nisana 15. Ka e talahau e ia ko e mena nei ne nakai talahau fakahako he tohi ha Esoto he Tohi Tapu. Ne talahau foki e ia e tau tohiaga he tau akoako ne nakai fakatutala ke he puhala he Paseka ne fakamanatu ato hoko e tau 70, ko e tau ne moumou ai e faituga.

11. (a) Ko e heigoa ne tupu ki a Iesu he aho he Paseka he tau 33? (e) Ko e ha e Nisana 15 he tau 33 ne fakahigoa ai ko e Sapati ne “homo atu”? (Kikite matahui tala.)

¹¹ He aho fe mogoia, ne fakamanatu e Paseka he tau 33? He aho fakamua to hoko e Paseka, ia Nisana 13, ne tala age a Iesu ki a Peteru mo Ioane: “O a a mua ke taute e paseka ma tautolu, ke kai ai a tautolu.” (Luka 22:7, 8) Ti ko e Nisana 14, ko e afiafi Tuloto he mole e toaga laā, ne kai e Iesu e kaiaga Paseka mo e tau aposetolo haana. He oti e kaiaga ia, ne age e ia e tau fakatonuaga ma e Kaiaga Afiafi he Iki. (Luka 22:14, 15) He pō ia ne tapaki a ia ti uta ke kamatamata. Ne fakatautau a Iesu he akau fakakikiveka tata ke he afiafi he Nisana 14, ti ko e magaaho afiafi ia ne mate a ia. (Ioane 19:14) Ti ko “Keriso foki ko e paseka haia ha tautolu” ne poa e moui haana he aho taha ia ni ne keli ai he punua mamoe Paseka. (Mata. 26:2; 1 Kori. 5:7; 11:23) Ne tanu a Iesu to kamata e aho hake, he Nisana 15. b​​—Levi. 23:5-7; Luka 23:54.

12, 13. Eke fēfē e tau fanau Isaraela mo taha vala he fakamanatuaga he Paseka?

¹² He magahala he Paseka fakamua i Aikupito, ne poaki e Atua ke he tau Isaraela ke fakamanatu “tukulagi” e mena tupu nei he tau tau takitaha. He tau tau takitaha he Paseka, ne hūhū e tau fanau ke he tau mamatua ha lautolu ke he kakano ne fakamanatu  ai. (Totou Esoto 12:24-27; Teu. 6:20-23) Ti ko e Paseka to eke ia mo “fakamanatuaga” ke maeke foki e tau fanau ke fakaako mai ai.​​—Esoto 12:14.

¹³ Mai he taha atuhau ke he taha atuhau, ne fakaako he tau Isaraela e tau fanau ha lautolu e tau fakaakoaga aoga hagaao ke he Paseka. Taha ko e maeke ia Iehova ke puipui haana tau tagata tapuaki. Fakaako he tau fanau, ko Iehova ko e Atua moui mooli ne leveki mo e puipui haana tau tagata. Ne fakamooli e ia e mena nei he fakamomoui e tau tama uluaki a Isaraela mai he malaia ke hogofuluaki i Aikupito.

14. Ko e heigoa e fakaakoaga mai he Paseka ka fakaako he tau mamatua Kerisiano ke he tau fanau ha lautolu?

¹⁴ Ke he tau mamatua Kerisiano, nakai poaki ki a mutolu ke tala age ke he tau fanau ha mutolu e tala ke he Paseka he tau tau oti. Ka e fakaako nakai e koe ki a lautolu e fakaakoaga nei mai he Paseka na puipui he Atua haana tau tagata? Kua maaliali kia ke he tau fanau haau kua talitonu mooli a koe, na puipui agaia he Atua a tautolu he vahā nei? (Sala. 27:11; Isaia 12:2) Fakaako nakai e koe e fakaakoaga nei ki a lautolu he fakatutalaaga fiafia ha mutolu, ka e nakai vagahau hataki? Ko e fakaakoaga nei to lagomatai e magafaoa haau ke falanaki fakalahi ki a Iehova.

15, 16. Ko e heigoa ka fakaako e tautolu hagaao ki a Iehova mai he Paseka mo e he tau tala ia Esoto?

¹⁵ Taha fakaakoaga aoga foki ka fakaako e tautolu mai he Paseka, nakai ni maeke a Iehova ke puipui haana tau tagata ka e maeke foki ke fakahao a lautolu. Manamanatu la ke he mena ne tupu ke he tau Isaraela he mogo ne fakahao e Iehova a lautolu mai i Aikupito. Kua takitaki he aolagi fakatupou mo e afi a lautolu ke he Tahi Kula. Ti kitia e lautolu a Iehova ne vevehe e tahi ke he ua e kaupā tokoluga he vai. Matutaki atu, ne ō a lautolu ke he taha faahi he kelekele mōmō. He mogo ne hohoko atu a lautolu mo e haohao mitaki ke he taha faahi, ne kitekite a lautolu ke he vai ne pāpihi hifo ke he tau kautau Aikupito. Ne fakaheke e tau Isaraela ki a Iehova ma e laveakiaga ki a lautolu mo e lologo: “To lologo au kia Iehova . . . ko e solofanua mo ia ne heke ai kua palu hifo e ia ke he tahi. Ko Ioha, ko e haku a malolo ia, mo e haku a lologo, kua eke tuai a ia mo fakamouiaga haku.”​​—Esoto 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Sala. 136:11-15.

¹⁶ Ka fai tama a koe, kua lagomatai nakai e koe a lautolu ke kitia a Iehova ko e Atua malolō ka laveaki e tau tagata haana? Ka taute e koe e tau fifiliaga po ke tutala ke he tau fanau haau, maeke nakai a lautolu ke kitia kua falanaki a koe ki a Iehova ke laveaki a koe mo e magafaoa haau? Liga maeke a koe ke fakatutala auloa he tapuakiaga magafaoa e puhala ne laveaki e Iehova e tau tagata haana ke he tau tala ne moua ia Esoto veveheaga 12-15 pihia mo e Gahua 7:30-36 po ke Tanielu 3:16-18, 26-28. Ko tautolu oti ne ikiiki mo e momotua kua lata ke mauokafua, tuga ni he fakahao e Iehova e tau tagata haana i tuai, to laveaki e ia a tautolu anoiha.​​—Totou  1 Tesalonia 1:9, 10.

17, 18. Ko e ha e toto ha Iesu kua mua atu e aoga ke he toto he punua mamoe he Paseka?

¹⁷ Nakai fakamanatu he tau Kerisiano mooli e Paseka. Ko e fakamanatuaga ia ko e vala he Fakatufono faka-Mose, ti nakai muitua e tautolu e Fakatufono ia. (Roma 10:4; Kolo. 2:13-16) Taha foki e fakamanatuaga ne fakamanatu e tautolu, ko e mate he Tama he Atua. Ka e loga e mena ka fakaako e tautolu mai he fakamanatuaga he Paseka ne kamata i Aikupito.

¹⁸ Kua pīpī he tau Isaraela e toto he punua mamoe he tau pou gutuhala ha lautolu ne fakahao e tau momoui he tau tama uluaki ha lautolu. He vahā nei, kua nakai foaki e tautolu e toto he tau manu ke he Atua he Paseka po ke ha magaaho foki. Ka ko e toto he taha poa foki kua mua atu e aoga. Ko e tau tagata ne fakahao ai ka moui tukulagi. Ne fakamaama he aposetolo ko Paulo ko e toto ha Iesu ko e “toto ke pīpī aki,” ke maeke he tau Kerisiano fakauku ke momoui tukulagi he lagi. Ko lautolu ko e “tau uluaki, kua tohia ke he lagi.” (Hepe. 12:23, 24) Ko e toto ha Iesu ne maeke foki he tau mamoe kehe ke moua e amaamanakiaga he moui tukulagi he lalolagi. Kua lata ia tautolu oti ke fakamanatu tumau ki a tautolu e maveheaga: “Ha ia ia foki kua moua ai e tautolu e lukutoto ke he hana toto, ko e fakamagaloaga he tau hala, ke lata mo e lahi ue atu he hana fakaalofa noa.”​​—Efeso 1:7.

19. Maeke fēfē he puhala ne mate a Iesu ke fakamalolō e mauokafua ha tautolu ke he perofetaaga he Tohi Tapu?

¹⁹ He magaaho ne tamate e punua mamoe ma e kaiaga he Paseka, ne nakai lata e tau Isaraela ke fati ha huimotua. (Esoto 12:46; Nume. 9:11, 12) Ka e kua e tau huimotua he “Punua mamoe he Atua,” ko Iesu ne foaki e moui haana ke eke mo lukutoto? (Ioane 1:29) Ne tautau a ia he akau fakakikiveka mo e tau tagata matahavala he tau faahi haana. Ne ole e tau Iutaia ki a Pilato ke pakipaki e tau huimotua ha Iesu mo e tau tagata matahavala tokoua ke maeke a lautolu ke mamate mafiti. He puhala nei, ko e tau tino ha lautolu ka utakehe mai he tau akau fakakikiveka ato hoko e Nisana 15, ko e aho Sapati lahi. Ne papaki he tau kautau e tau hui he tau tagata matahavala tokoua, “kua hoko a lautolu kia Iesu, kua kitia e lautolu kua matulei tuai a ia, ati nakai pakipaki ai hana tau ve.” (Ioane 19:31-34) Tuga e tau huimotua he punua mamoe he Paseka, ne nakai fati e tau huimotua ha Iesu. Ti ko e punua mamoe he Paseka ne tuga e “ata” he poa ha Iesu ia Nisana 14 he tau 33. (Hepe. 10:1) Fakamooli he mena nei e tau kupu he Salamo 34:20. Lata ke fakamalolō he mena nei e mauokafua ha tautolu ke he perofetaaga he Tohi Tapu.

20. Ko e heigoa e taha kehekeheaga he Paseka mo e Kaiaga Afiafi he Iki?

²⁰ Ka e ha ha i ai e tau kehekeheaga, he puhala ne fakamanatu he tau Iutaia e Paseka mo e puhala ne tala age a Iesu ke he tau tutaki haana ke fakamanatu e Kaiaga Afiafi he Iki. Ma e fakatai, to kai he tau Isaraela e vala kakano he punua mamoe ka e nakai inu e toto. Kehe mai he mena ne tala age e Iesu ke he tau tutaki haana ke taute. Ne pehē a ia ko lautolu ka pule he “kautu he Atua” kua lata ke kai e areto mo e inu e uaina, ne hukui he tino mo e toto haana. To lahi atu foki e mena ka fakaako e tautolu ke he Fakamanatuaga he mate he Keriso he vala tala ka mui mai.​​—Mare. 14:22-25.

21. Ko e ha kua lata ia tautolu ke iloa e Paseka?

²¹ Ko e Paseka ko e magaaho aoga he fakamauaga tala he tau tagata he Atua, ti igatia a tautolu oti mo e ako mai he tau fakaakoaga loga i ai. Ti pete ni ko e Paseka ko e “fakamanatuaga” ma e tau Iutaia, kua lata ia tautolu ko e tau Kerisiano ke iloa ai mo e fakaako e tau fakaakoaga aoga, ha ko e “tau Tohi Tapu oti kana mai he Agaga he Atua ia.”​​—2 Timo. 3:16.