1-3. Ko e ha kua nakai mukamuka ma e tau tutaki ha Iesu ke fakamatala e tala mitaki ke he “tau motu oti kana”?

NUKUA tuku age e Iesu Keriso ke he tau tutaki haana e gahua lahi ke taute. Ne poaki a ia ki a lautolu ke “eke e tau motu oti kana mo tutaki.” Lata ia lautolu ke fakamatala e “tala mitaki nai he kautu” ke he tau tagata “he lalolagi oti, ke eke mo talahau ke he tau atu motu oti.”​—Mataio 24:14; 28:19.

² Ne fiafia e tau tutaki ki a Iesu mo e tala mitaki. Ka e liga manamanatu a lautolu, ‘Maeke fēfē a mautolu ke taute e mena ne poaki mai e Iesu?’ Fakamua, tokogahoa ni a lautolu. Ne fakaako foki e lautolu ke he tau tagata ko Iesu ko e Tama he Atua, ka kua iloa he tau tagata kua kelipopo tuai a Iesu. Mua atu, tokologa e tagata ne manatu ko e tau tutaki ne ‘nakai ako mo e goagoa.’ (Gahua 4:13) Ko e tau takitaki lotu Iutaia ne fakaako ke he tau aoga lotu, ka e nakai pihia e tau tutaki. Ti ko e ogo ne fakamatala e lautolu kua nakai tatai mo e tau aga fakamotu Iutaia ne fakaako he tau  takitaki lotu ke he totou teau e tau tau. Ha kua nakai fakalilifu ke he tau tutaki i Isaraela, liga manamanatu a lautolu to fai tagata nakai he Kautu Roma malolō ka fanogonogo ki a lautolu.

³ Ne hataki e Iesu e tau tutaki haana to vihiatia mo e favale ki a lautolu mo e to tamate falu ia lautolu. (Luka 21:16, 17) To ekefakakelea he tau kapitiga mo e tau magafaoa a lautolu. Falu tagata foki ne ui e lautolu a lautolu ko e tau tutaki he Keriso to fakaako e tau pikopiko. To fakamatala e tau tutaki he tau matakavi ne puke he matahavala mo e favale. (Mataio 24:10-12) To maeke fēfē a lautolu ke fakamatala “ke hoko ni ke he fakaotiaga [tau kala oti] he lalolagi”? (Gahua 1:8) Manamanatu e tau tutaki to taute fēfē e lautolu e gahua nei pete tau mena vihi oti nei.

4. Ko e heigoa e fua he gahua fakamatala?

⁴ Pete na iloa he tau tutaki to nakai mukamuka e gahua, ne omaoma e lautolu e poakiaga ha Iesu ti fakamatala i Ierusalema, Samaria, mo e falu motu foki. Mole 30 e tau, ne fenoga a lautolu ke he tau matakavi loga ati talahau e aposetolo ko Paulo kua maeke a lautolu ke “fakamatala atu ke he tau tagata oti ke he lalolagi.” Ati tokologa e tagata mai he tau motu kehekehe loga ne eke mo tau tutaki. (Kolose 1:6, 23) Ma e fakatai, he fakamatala a Paulo he aelani ko Kuperu, ne eke foki e pule Roma mo tutaki ha kua “ofomate a ia ke he tau kupu [ha Iehova].”​—Totou Gahua 13:6-12.

5. (a) Ko e heigoa ne mavehe e Iesu ke he tau tutaki haana? (e) Ko e heigoa e talahauaga he tohi fakamau tala tuai hagaao ke he senetenari fakamua?

⁵ Iloa he tau tutaki to nakai fakamatala a lautolu ke he lalolagi katoa hoko lautolu ni. Ka e iloa foki e lautolu kua mavehe a Iesu to fakalataha a ia mo lautolu mo e to lagomatai he agaaga tapu a lautolu. (Mataio 28:20) He falu tuaga he magahala ia ne liga lagomatai foki ke he tau tutaki. Ti fakamaama he taha tohi fakamauaga tala ko e senetenari fakamua ne liga ko e magaaho mitaki lahi ma e tau Kerisiano ke kamata fakamatala mo e fakamui to logona hifo he tau Kerisiano kua tauteute he Atua e puhala ma lautolu.

6. (a) Ko e heigoa ka fakatutala a tautolu he vala tala nei? (e) Ko e heigoa ha tautolu ka fakatutala he vala tala i mua?

⁶ Hiki kia e Iehova e tau mena tutupu he lalolagi he senetenari fakamua ke maeke he tau Kerisiano ke taute e gahua fakamatala? Nakai talahau he Tohi Tapu. Ka e iloa e tautolu na manako a Iehova ke he tau tagata haana ke fakamatala e tala mitaki ti nakai maeke ia Satani ke taofi a lautolu. He vala tala nei, to fakatutala a tautolu ke he falu mena he senetenari fakamua ne liga fakamukamuka ma e tau tutaki ke fakamatala. He vala tala ka mui mai, to fakatutala a tautolu ke he falu mena kua lagomatai a tautolu he mogo tonu nei ke fakamatala e tala mitaki ke he lalolagi katoa.

7. Ko e heigoa e Mafola ha Roma, ti ko e heigoa ne kehe mai he falu magahala?

⁷ He senetenari fakamua, ko e magaaho mafola he Kautu Roma ne fakamukamuka ai ma e tau tutaki ke fakamatala. Kua fakahigoa e magaaho nei ko e Mafola ha Roma, po ke Pax Romana he faka-Latini. He mogoia, ne taofi he fakatufono Roma ha totokoaga ikiiki. Mooli kua fai felakutaki, tuga ni ne perofeta tuai e Iesu. (Mataio 24:6) Ne moumou he tau Roma a Ierusalema he tau 70, ti latau foki a lautolu he tau tauaga ikiiki tata ke he tau katofia he kautu ia. Ka e ha ha i ai e mafola he laulahi he kautu, ti mukamuka lahi he tau tutaki ke fenoga mo e fakamatala. Ko e magahala mafola nei ne katoa ai kavi ke he 200 e tau. Taha e tohi ne talahau ke he tau fakamauaga tala oti he tagata, ne nakaila loa pihia ha mafola ne lauia ai e tau tagata tokologa.

8. Lagomatai fēfē he Mafola ha Roma e tau tutaki?

⁸ Kavi ke he 250 e tau he mole e Keriso, ko e pulotu ne higoa ko Origen ne tohi hagaao ke he magaaho mafola nei. Pehē a ia ha kua pule e tau tagata Roma ke he tau motu loga, kua mukamuka ma e tau tutaki ke fakamatala he tau motu oti ia. Nakai tau e tau tagata ke papale e tau motu ni ha lautolu, ka kua nonofo mafola a lautolu he tau maaga ha lautolu. Ti logona hifo e Origen ha ko e mena nei, tokologa kua moua e magaaho ke fanogonogo ke he tau tutaki ne fakamatala hagaao ke he fakaalofa mo e mafola. Pete ne favale ke he tau tutaki, ne fakaaoga e lautolu e magaaho ia he mafola ke he puhala mitaki lahi kua maeke ia lautolu ti fakamatala e tala mitaki he tau matakavi oti.​—Totou Roma 12:18-21.

9, 10. Ko e heigoa falu mena ne fakamukamuka e fenoga he tau tutaki?

⁹ Ne talaga he tau Roma molea 80,000 kilomita he tau puhalatū ne teitei matutaki oti ke he tau faahi he kautu. Ko e kau he tau kautau malolō ha Roma ne kua mafiti ke fenoga ke he ha matakavi he tau puhalatū nei ke papale e tau matakavi ha lautolu mo e fakatumau ke tautaofi e tau tagata. Fakaaoga he tau Kerisiano e tau puhalatū nei ke ō fenoga he tau vaouhi, ke he taha faahi he tutakale, mo e ke he tau mouga ke maeke ke fakamatala he tau matakavi loga.

¹⁰ He lafi ke he tau puhalatū, ne fenoga foki e tau Roma he tau foulua. Ne fenoga a lautolu he tau vaitafe mo e tau hala tahi po ke moana ke he loga he tau uaafo he tau kautu kehekehe. Ti fakaaoga he tau Roma molea 900 he tau hala tahi. Ti maeke foki he tau Kerisiano ke fenoga he tau foulua ke he tau matakavi loga. Nakai lata ma e tau tohi fakaatā, tuga e tau pasipoti ke o atu ke he tau motu kehekehe. Kua tokogahoa foki e  tagata fofō he tau puhalatū he iloa e lautolu to fakahala fakakelea he tau Roma e tau tagata matahavala. Ti ha ha i ai loga e tau toga tau Roma ne fenoga he tau hala tahi, ne nakai matakutaku e tau tagata ō fenoga neke keli he tau tagata kelea. Pete na talahau he Tohi Tapu kua fenoga a Paulo he tau foulua ne pē ti hagahaga kelea a ia i tahi he falu magaaho, ne nakai talahau ai kua keli he tau tagata kelea a ia. Ko e fenoga he tau puhalatū mo e he tau foulua kua fa haohao mitaki.​—2 Korinito 11:25, 26.

11. Ko e ha kua fakaaoga he tau tutaki e vagahau Heleni?

¹¹ Loga e matakavi ne kautū e tau Roma ki ai kua fitā he pule ki ai e pule Heleni ko Alesana ne Mua he tau tau fakamua atu. Ti fakaako e tau tagata he tau matakavi ia ke iloa taha puhala vagahau Heleni ne iloa ko e vagahau Koine. Ko e fua, maeke he tau tutaki ke fakamatala ki a lautolu he vagahau ia. Ti maeke foki a lautolu ke fatiaki ki a lautolu mai he tau Tohiaga Tapu Heperu ha kua fakaliliu ai faka-Heleni. Tokologa e tagata ne iloa e fakaliliuaga nei ne higoa ko e Septuagint, kua fakaliliu he tau Iutaia ne nonofo i Aikupito. Fakaaoga foki he tau tagata tohia Tohi Tapu e vagahau Heleni ke tohi aki e vala ne toe he Tohi Tapu. Loga lahi mahaki e kupu Heleni, ti ko e vagahau mitaki ke fakamaama e tau kupu hokulo mooli he Tohi Tapu. Ati lagomatai he vagahau Heleni e tau fakapotopotoaga ke fetutalaaki mo e ke kaufakalataha.

12. (a) Ko e heigoa e codex, ti ko e ha kua mukamuka ke fakaaoga ai ka e nakai pihia e tohi vakai? (e) Magaaho fe ne kamata e laulahi he tau Kerisiano ke fakaaoga e tau tohi?

¹² Ko e heigoa ne fakaaoga he tau Kerisiano he senetenari fakamua ke fakaako e Tohi Tapu? Fakamua, ne fakaaoga e lautolu e tau tohi vakai. Ka e nakai mukamuka ke fakaaoga po ke utafano e tau tohi vakai. He tau mogo oti ne manako e tau Kerisiano ke kumi e kupu tohi, ne fofola e lautolu e tohi vakai ti liu mogoia viko foki. Taha ni e faahi ne fa mahani ke tohi ai e tau tohi vakai. Ko e Evagelia ha Mataio ne puke katoa ai e taha tohi vakai. Ti kamata mogoia e tau tagata ke fakaaoga e codex, ko e vahega tohi fakamua. Maeke he tagata totou ke hafagi e tohi ti mukamuka ke veveu e tau lau ke  kumi e kupu tohi. Talahau he tau tagata fakamauaga tala kua kamata e tau Kerisiano ke mafiti he fakaaoga e tau tohi ti mole e tau 100 kua laulahi ia lautolu ne fakaaoga e tau tohi.

13, 14. (a) Ko e heigoa e puipuiaga ne moua e Paulo ha ko ia ko e tagata Roma? (e) Aoga fēfē e tau Kerisiano mai he fakatufono Roma?

¹³ Ko e tau Kerisiano he senetenari fakamua ne aoga mai he fakatufono Roma. Ma e fakatai, ko e tagata Roma a Paulo, ti fa puipui he fakatufono a ia he fano fenoga. He tapaki he tau kautau Roma a Paulo i Ierusalema ti amanaki ke keli a ia, ne tala age a ia ki a lautolu ko ia ko e tagata Roma. Ne fakamanatu e ia ke he takitaki kau ko e tagata Roma kua nakai lata ke keli ka e nakai fai fakafili tonu. “Ati o kehe ai agataha ia ia a lautolu ne eke ke hūhu kia ia; kua matakutaku foki e iki ne pule he tau kau he iloa ko e tagata Roma a [Paulo], mo e lili e ia a ia.”​—Gahua 22:25-29.

¹⁴ Ha ko Paulo ko e tagata Roma, ne lauia e tau levekiaga ki a ia i Filipi. (Gahua 16:35-40) He mogo ne manako e matakau vale ke keli falu Kerisiano i Efeso, ne fakatotoka hifo he leoleo fakatufono a lautolu mo e hataki e tau tagata kua moumou e lautolu e fakatufono Roma. (Gahua 19:35-41) Fakamui, he haia a Paulo i Kaisaria, ne peehi e ia ke fakaaoga e tonuhia haana ke tū ki mua he pule Roma. Ne papale e ia e tala mitaki. (Gahua 25:8-12) Ti fakaaoga he tau Kerisiano e fakatufono Roma ke ‘fakatonu atu mo e fakamoli’ e tonuhia ha lautolu ke fakamatala.​—Filipi 1:7.

15. Nonofo i fe e tau Iutaia tokologa he senetenari fakamua?

¹⁵ Fai mena foki ka lagomatai e tau Kerisiano he senetenari fakamua ke fakamatala ke he lalolagi katoa. He magaaho ia, ha ha i ai e tau Iutaia he tau motu loga, nakai ni i Isaraela. Ko e ha? Totou teau tau fakamua, ne uta fakapaea e tau Iutaia ki Asuria, ti fai tau he mole, ne uta falu ki Papelonia. He magaaho fakamui, ne pule ai e tau Peresia ki a Papelonia, ne ha ha i ai e tau Iutaia ne nonofo fano he Kautu Peresia. (Eseta 9:30) He senetenari fakamua, he mogo ne nofo a Iesu he lalolagi, fai Iutaia ne nonofo fano he Kautu Roma, tuga i Aikupito mo e falu faahi ha Aferika Tokelau, ti pihia foki mo Asia Tote (Turkey), Heleni, mo Mesopotamia (Iraq). Manatu ai ko e 60 e miliona he puke tagata ne nonofo he kautu, molea e 4 miliona ia lautolu ko e tau Iutaia. Pete ne kehekehe e tau matakavi ha lautolu, ne tumau ni e lotu he tau tagata Iutaia.​—Mataio 23:15.

16, 17. (a) Ha kua ha ha ai e tau Iutaia he tau motu loga, aoga fēfē e tau tagata ne nakai ko e tau Iutaia? (e) He tau puhala fe ne muitua he tau Kerisiano e fakafifitakiaga he tau Iutaia?

¹⁶ Ha kua ha ha i ai e tau tagata Iutaia he tau motu loga, tokologa e tagata ne nakai ko e tau Iutaia ne iloa e tau Tohiaga Tapu Heperu ti fakaako e mena ne talitonu e tau Iutaia ki ai. Ma e fakatai, ne iloa e lautolu na taha ni e Atua mooli ti ko lautolu kua fekafekau ki a ia kua lata ke omaoma ke he tau fakatufono haana. Ne fakaako e lautolu ko e tau Tohiaga Tapu Heperu ne mai he Atua ti  ha ha i ai loga e perofetaaga hagaao ke he Mesia. (Luka 24:44) Ti ko e magaaho ne fakamatala he tau Kerisiano e tala mitaki, ko lautolu ko e tau Iutaia mo lautolu ne nakai ko e tau Iutaia ne fitā e iloa e lautolu e falu mena ne fakamatala he tau Kerisiano. Manako a Paulo ke kumi e tau tagata ka fanogonogo ke he tala mitaki. Fa mahani a ia ke fano ke he tau sunako, ko e matakavi ne tapuaki ai e tau Iutaia, ti fakaaoga e tau Tohiaga Tapu ke fakamaama aki ai.​—Totou Gahua 17:1, 2.

¹⁷ Ne fakapotopoto auloa tumau e tau tagata Iutaia ke tapuaki, i loto he tau sunako po ke i fafo. Ne uhu e lautolu e tau lologo, liogi, ti fakatutala ke he tau Tohiaga Tapu. Muitua he tau Kerisiano e fakafifitakiaga ha lautolu, ti taute pihia foki e tautolu he tau fakapotopotoaga ha tautolu he vahā nei.

18, 19. (a) Ko e heigoa e tau tutūaga he senetenari fakamua ne lagomatai aki e tau Kerisiano? (e) Taute fēfē he vala tala nei a koe ke logona hifo hagaao ki a Iehova?

¹⁸ Ko e senetenari fakamua ko e magaaho kehe ue atu he fakamauaga tala tuai. He Kautu Roma, ha ha i ai e mafola, tokologa e tagata kua maeke ke fakaaoga taha e vagahau, ti puipui he fakatufono e tau tagata. Mukamuka lahi ke ō fenoga, ti iloa he tau tagata he tau motu loga e tau Iutaia mo e tau Tohiaga Tapu Heperu. Lagomatai he tau mena oti nei e tau Kerisiano ke matutaki ke taute e gahua ne tuku age he Atua ki a lautolu.

¹⁹ Kavi ke he 400 tau ato hau a Iesu ke he lalolagi, ne tohi he pulotu Heleni ko Plato kua uka lahi ma e tau tagata ke iloa e Tufuga ti nakai maeke ia lautolu ke tutala ke he tau tagata oti he lalolagi hagaao ki a ia. Ka e pehē a Iesu: “Ko e tau mena nakai maeke ke he tau tagata, kua maeke ni ke he Atua.” (Luka 18:27) Maaliali ai kua maeke e gahua fakamatala ha ko e lagomatai ha Iehova. Manako a ia ke he “tau motu oti kana” ke logona e tala mitaki mo e ke iloa a ia. (Mataio 28:19) He vala tala ka mui mai to fakamaama e puhala kua fakamatala e tala mitaki ke he lalolagi katoa he vahā nei.