KUA fakaveli hifo a Maria, ne nakai fai kupu ke fakamaama aki haana mamahi lahi mahaki. Taogo agaia ke he tau teliga haana e tagi fakahiku he tama taane haana he mate he mole e leva he fakakikiveka. Ne pouli e lagi he tupou laā. Kua lulululu lahi foki e fonua. (Mataio 27:45, 51) Ki a Maria, ne tuga kua fakailoa e Iehova ke iloa he lalolagi kua mamahi lahi mahaki a ia ni ha ko e mate ha Iesu Keriso.

He liu maama ai he mole e pouli ne uufitia a Kolokota, po ke matakavi ne toka ai e tau ulupoko, ne maanu a Maria ke he tama haana. (Ioane 19:17, 25) Ne liga puke e manamanatuaga haana he tau manatu. Taha he tau mena ia ne hake mai ne tupu kavi ke he 33 e tau fakamua. He ta atu laia e ia mo Iosefa e tama mukemuke fakahele ha laua ke he faituga i Ierusalema, ko e tagata motua ko Simeona ne omoomoi ke talahau e perofetaaga. Ne talahau tuai e ia e tau mena lalahi ma Iesu, ka e lafi e ia to hoko ke he taha aho, to logona e Maria tuga kua hokaia he pelu a ia. (Luka 2:25-35) Ko e mogonei laia he magaaho matematekelea lahi nei ne maama katoatoa e ia e mooli he tau kupu ia.

Kua talahau ai ko e mate he tama he tagata ko e mena fakaatukehe lahi mahaki toili, ko e mamahi ne mua atu ka fehagai mo e tagata. Ko e mate ko e fī kelea lahi mahaki, ti tuina ai a tautolu oti he tau puhala kehekehe. (Roma 5:12; 1 Korinito 15:26) Maeke nakai ke kautū he tau tuina pihia? He manamanatu a tautolu ke he moui ha Maria tali mai he kamataaga he fekafekauaga ha Iesu ke hoko ke he mogo ne mate a ia mo e magahala i mua, to lahi e mena ka fakaako e tautolu hagaao ke he tua ne lagomatai a Maria ke kautū ke he pelu he maanu.

O mai la ke liliu ke he tolu mo e hafa e tau kua mole ki tua: Ne mailoga e Maria to fai hikiaga. Hoko foki ke he maaga tote ko Nasareta, ne tutala e tau tagata hagaao ki a Ioane ko e Papatiso mo e fekau omoomoi lahi haana ke fakatokihala. Kitia e Maria kua onoono e tama taane uluaki haana ke he tala ia ko e fakamailoga; kua hoko tuai e magaaho ke taute e fekafekauaga haana. (Mataio 3:1, 13) Ki a Maria mo e magafaoa haana, ka fano kehe a Iesu to lahi e miha. Ko e ha?

Tuga kua fitā e mate e taane ha Maria, ko Iosefa. Ka pihia, nakai foou e mate ki a Maria. * Ne ui a Iesu mogonei ko e “tama he tagata ta fale” mo e “ko e tagata tafale” foki. Maaliali ai, ne matutaki e Iesu e pisinisi he haana matua taane mo e taute e matagahua he leveki e magafaoa, ne tokoono foki e tama ne fanau fakamui ia ia. (Mataio 13:55, 56; Mareko 6:3) Pete foki kaeke kua fakaako e Iesu a Iakopo​—liga ko ia e tama ke uaaki ke taute e feua ia, to nakai mukamuka ke he magafaoa ka fano kehe e tama uluaki. Fitā a Maria he mamafa e kavega; ti kua matakutaku kia a ia ke he hikiaga nei? Tali manatu ni e tautolu. Ka e hanei e hūhū ne mua atu e aoga: To tali fēfē a ia ka eke a Iesu i Nasareta mo Iesu Keriso, ko e Mesia ne leva e mavehe mai? Taha e tala Tohi Tapu ne fakakite taha mena hagaao ke he mena ia.​—Ioane 2:1-12.

 Ne fano a Iesu ki a Ioane ke papatiso, ti eke ai ko Ia ne Fakauku he Atua, po ke Mesia. (Luka 3:21, 22) Ti kamata a ia ke fifili e tau tutaki haana. Pete ko e gahua fakamafiti haana, ne fai magaaho agaia a ia ke fiafia mo e magafaoa mo e tau kapitiga. Ne fina atu fakalataha a ia mo e haana matua fifine, tau tutaki, mo e lafu haana ke he taonaga i Kana, ko e maaga i luga he mouga ne kavi ke he 13 e kilomita mai i Nasareta. He hoko e taonaga, ne mailoga e Maria e lekua. Liga kitia e ia e falu he magafaoa he hoa kua onoono tupetupe mo e taufanafana fakatepetepe. Kua oti tuai e uaina ha lautolu! He aga fakamotu ha lautolu, ko e oti e puhala fakamokoi nei kua fakamā ke he magafaoa, ti fakakelea lahi e fakalatahaaga. Ne fakaalofa a Maria ki a lautolu, ti fuluhi a ia ki a Iesu.

“Kua nakai fai uaina a lautolu,” he tala age e ia ke he tama taane haana. Ko e heigoa ne amanaki a ia ke taute he tama haana? Manamanatu noa ni a tautolu, ka e iloa e ia ko e tagata mitaki e tama taane haana mo e to taute e tau mena lalahi. Liga amanaki a ia ke kamata mogonei. Tuga na pehē a ia ke he tama haana, “Haku tama, fakamolemole taute taha mena ma e tuaga nei!” Liga fakaofo he tali ha Iesu a ia. Pehē a Iesu: “Teme na e, ko e heigoa kia hāu kia au?” Nakai ha ha i ai he tau kupu ha Iesu e nakai fakalilifu, pete kua fakamaama hehē ai ke he puhala ia. Ka ko e tau kupu haana kua fakakite e fakatonuaga totonu. Fakamanatu age e Iesu ke he matua fifine haana kua nakai fai talahauaga a ia ke he puhala ne takitaki e ia e fekafekauaga haana; ko e fifiliaga ni he haana Matua ko Iehova a ia.

Ne talia e Maria e fakatonuaga he tama haana, ha ko ia ko e fifine mataala mo e fakatokolalo. Ti fuluhi a ia ki a lautolu ne fekafekau he taonaga mo e pehē: “Ko e hana ka tala mai ai kia mutolu, kia eke e mutolu.” Kitia e Maria kua nakai tuai ko e tuaga haana ke takitaki e tama haana; ka kua lata ia Maria mo e falu ke muitua ke he takitakiaga haana. Ki a Iesu, ne logona e ia e fakaalofa hofihofi he matua fifine haana ke he hoa mau foou nei. Ne taute e ia e mana fakamua haana he fakafaliu e vai ke he uaina mitaki. Ko e fua? “Ti tua ai hana tau tutaki kia ia.” Ne tua foki a Maria ki a Iesu. Kua onoono a Maria ki a Iesu ko e Iki mo e fakamoui haana, nakai ko e tama ni haana.

Maeke e tau matua he vahā nei ke lahi e mena ka fakaako mai he tua ha Maria. Mooli ai, kua nakai fai tagata foki ne feaki e tama tuga a Iesu. Kaeke ke fuata e tama, ti nakai mitaki katoatoa, ko e tau hikiaga kua liga uka lahi. Liga hihiga e matua ke matutaki ke taute e tama taane po ke tama fifine ke tuga e tama tote, pete kua nakai latatonu ke taute pihia. (1 Korinito 13:11) Maeke fēfē e matua ke lagomatai e tau fanau ka lalahi? Taha puhala ke fakakite e mauokafua mooli ko e tama taane po ke tama fifine tua fakamooli to matutaki ke fakagahua e tau fakaakoaga he Tohi Tapu mo e moua e monuina ha Iehova. Ko e tau kupu fakatokolalo ha ko e tua mo e mauokafua he matua ka mitaki lahi e fakaohoohoaga ke he tau fanau lalahi. Ne tokiofa mooli e Iesu e tau lalagoaga ha Maria he tau tau fakamui he magaaho ne loga e tau mena tutupu.

Nakai lahi e talahauaga he tau Evagelia hagaao ki a Maria he tolu mo e hafa e tau ha Iesu he haana fekafekauaga. Ka e tokaloto, liga ko e takape a ia​—ko e matua fifine tokotaha ti liga fai fanau ikiiki agaia i kaina. Maama ai ka nakai maeke a ia ke mui ki a Iesu he fakamatala a ia ke he maaga katoa haana. (1 Timoteo 5:8) Ka e matutaki ni a ia ke manamanatu fakahokulo ke he tau mena fakaagaaga ne fakaako e ia hagaao ke he Mesia mo e fina atu ke he tau feleveiaaga he sunako tuga ni ne aga mo e mahani e magafaoa ke taute.​—Luka 2:19, 51; 4:16.

 Nakai kia ko ia foki ne nofo he toloaga he mogo ne vagahau a Iesu he sunako i Nasareta? Ko e fiafia ha ia haana ke logona e tama haana ne fakailoa ko e perofetaaga faka-Mesia he senetenari i tuai kua fakamooli mogonei ia ia! Ka e liga fakatupetupe lahi ke kitia e tau tagata Nasareta ne nakai talia e tama haana. Ne lali foki a lautolu ke kelipopo a ia!​—Luka 4:17-30.

Kua fakatupetupe foki e puhala ne tali atu e falu tama taane haana ki a Iesu. Iloa e tautolu he Ioane 7:5 ne tokofā e lafu ha Iesu ne nakai fakalataha ke he tua he matua fifine ha lautolu. Totou e tautolu: “Nakai tua hana tau matakainaga kia ia.” Hagaao ke he tau mahakitaga ha Iesu​—liga tokoua ai​—ne nakai talahau he Tohi Tapu. * He tau mena tutupu, ne iloa e Maria e mamahi lahi mahaki he nofo he kaina ne kehekehe e tau taofiaga fakalotu. Eketaha a ia he lali ke lagotatai mo e fakatumau e fakamooli ke he kupu mooli he Atua, ka e gahua ke talia he tau tagata he magafaoa haana mo e nakai peehi po ke taufetoko ai.

Taha mogo, falu he magafaoa ne nakai noa kua putoia ai e lafu ha Iesu kua fifili ke o atu ke “tapaki” a Iesu. Ne pehē a lautolu: “Kua vikoia a ia.” (Mareko 3:21, 31) Nakai manamanatu pihia a Maria, ka e fano a ia mo e tau tama taane haana, he liga amanaki to fai mena a lautolu ka iloa ke lagomatai a lautolu ke tupu e tua. Pihia nakai a lautolu? Pete ne matutaki a Iesu ke taute e tau gahua ofoofogia mo e fakaako e tau kupu mooli mitaki ue atu, ne nakai talitonu agaia e falu tama taane ha Maria. Manamanatu nakai a ia he teitei ke hogohogo manava, ko e heigoa la e mena ka taute ke hokotia ke he tau loto ha lautolu?

Nofo nakai a koe he kaina ne kehekehe e tau lotu? Lahi e mena haau ka fakaako mai he tua ha Maria. Ne nakai tiaki e ia e tau matakainaga haana ne nakai tua. Ka e fifili a ia ke fakaatā a lautolu ke kitia e fiafia mo e mafola he loto haana ha ko e tua haana. He taha faahi, ne fakatumau a ia ke lalago e tama taane mahani fakamooli haana. Misi nakai e ia a Iesu? Fai magaaho nakai ne manako a ia ke nofo agaia a Iesu i kaina mo ia mo e magafaoa haana? Ka pihia, ne fakatumau a ia ke fakahakohako e tau logonaaga haana. Ne kitia e ia ko e lilifu ke lalago mo e fakamalolō ki a Iesu. Lagomatai pihia nakai e koe e tau fanau haau ke tuku fakamua e Atua he tau momoui?

Kua taui nakai e tua ha Maria ki a Iesu? Nakai kaumahala a Iehova ke taui e tua, pihia mooli foki a Maria. (Heperu 11:6) Manamanatu la ke he mena ne logona e ia e tama taane haana ne vagahau po ke logona e tau lauga haana mai he falu ne logona fakamua ai.

He tau fakataiaga he tama taane haana, logona nakai e Maria e falu tala he vahā tama ha Iesu he moui hake a ia i Nasareta? Magaaho ne tutala a Iesu hagaao ke he fifine ne tafi e fale haana ke kumi e tupe ne galo, holo saito ke taute aki e areto, po ke tugi he molī mo e tuku ai i luga he fakatuaga lamepa, manamanatu nakai a Maria ke he tama taane tote ia he tapa haana ne taute e ia e tau gahua nei he tau aho takitaha? (Luka 11:33; 15:8, 9; 17:35) Mogo ne pehē a Iesu na maeke vave e lakau hahamo haana ti māmā foki, liu nakai a Maria manatu e falu mogo afiafi mahuiga ia kua leva e mole he kitekite a ia ki a Iosefa ne fakaako e tama tote ko Iesu ke taute mo e talatalai fakaeneene e lakau hahamo ke hagahaga mitaki ka tuku he manu? (Mataio 11:30) Ne moua mooli e Maria e fiafia lahi mahaki he manamanatu fakahokulo ke he lilifu ne tuku age e Iehova ki a ia he moui, ko e lagomatai ke feaki mo e fakaako e tama  taane ka eke mo Mesia. Liga kehe lahi e olioli haana he fanogonogo ki a Iesu ko e faiaoga mua ue atu, ne fakaaoga e tau mena fa mahani mo e tau fakatino ti moua mai i ai e tau fakaakoaga ne mua ue atu!

Pete ia, ne fakatumau ni a Maria ke fakatokolalo. Nakai fakaheke he tama taane haana a ia, ti nakai tapuaki foki ki a ia. Ke he fekafekauaga haana, ne ui atu e fifine he toloaga kua liga fiafia mooli e matua fifine ha Iesu he fanau a ia. Ne tali e ia: “[“Nakai,” NW] ka e mua e monuina he tau tagata ka fanogonogo ke he kupu he Atua mo e omaoma ki ai.” (Luka 11:27, 28) Ko e mogo ne tala age e falu he toloaga ki a Iesu kua ha ha i ai e matua fifine mo e lafu haana, ne tala age a ia ko lautolu ne tua ko e tau matua fifine mo e tau matakainaga mooli haana. He nakai ita, ne maama mooli e Maria e manatu ha Iesu​—kua mua atu e tau pipiaga fakaagaaga ke he tau pipiaga fakatino.​—Mareko 3:32-35.

Ka ko e heigoa e tau kupu ka talahau ke he mamahi ne logona e Maria he kitia e ia e tama taane haana ne matematekelea lahi mahaki he mate ke he akau fakakikiveka? Ko e tagata ne kitia mata e tamateaga ia, ko e aposetolo ko Ioane ne talahau fakamatafeiga e manatu nei he tala haana: He magaaho ia, ne tu a Maria fakatata age “ke he satauro a Iesu.” Nakai fai mena ke taofi e matua fifine fakamooli mo e loto fakaalofa he tu he tapa he tama taane haana ke hoko ke he fakaotiaga. Ne kitia e Iesu e matua fifine haana, ti pete he mamahi a ia he tau fafagu takitaha haana mo e tau kupu takitaha haana ne talahau e ia ne fakahala ai a ia, ne vagahau a ia. Ne tuku age e ia e matua fifine haana ke leveki he aposetolo fakahele haana ko Ioane. Ha kua nakaila tua ia e tau matakainaga ha Iesu, ne nakai tuku age e Iesu a Maria ke leveki he taha ia lautolu ka e ke he tutaki fakamooli haana. Ne fakakite e Iesu e aoga ma e tagata taane he tua ke leveki a lautolu he magafaoa haana, mua atu ke he tau manako fakaagaaga ha lautolu.​—Ioane 19:25-27.

Mogo ne hoko ai e mate ha Iesu, ne logona e Maria e mamahi ne leva tigahau e talahau, ko e pelu to hokaia a ia ke he maanu. Ka uka ma tautolu ke maama e lahi he maanu haana, to uka foki ia tautolu ke manamanatu ke he olioli ne logona e ia he tolu e aho he mole! Iloa e Maria e mana ne mua ue atu​—ko e fakaliu tu mai ha Iesu! Ti fakalahi atu e olioli haana he fakakite e Iesu a ia he magaaho fakamui ke he matakainaga haana ko Iakopo, hoko laua ni. (1 Korinito 15:7) Ko e feleveiaaga ia ne lauia a Iakopo mo e tau lafu ha Iesu ne toe. Iloa e tautolu he mogo fakamui ne tua a lautolu ko Iesu ko e Keriso. Nakai leva ti haia a lautolu he tau feleveiaaga Kerisiano mo e matua fifine ha lautolu, he “loto fakalataha ke he liogi.” (Gahua 1:14) Tokoua ia lautolu, ko Iakopo mo Iuta, ne tohia fakamui e tau tohi he Tohi Tapu.

Moua e tautolu e totokuaga fakahiku ki a Maria he tau feleveiaaga mo e tau tama taane haana hane liogi. Ko e fakaotiaga mitaki ha ia ke he fakamauaga he tala ki a Maria, mo e fakafifitakiaga mua ue atu ne toka hifo e ia! Ha ko e tua haana, ne kautū a ia ke he pelu he maanu mo e fakamui ai moua e palepale lilifu mooli. Ka fifitaki a tautolu ke he tua ha Maria, to kautū foki a tautolu ke he tau mena kehekehe ne tuina ai a tautolu ha ko e lalolagi uka nei, mo e to moua e tautolu e tau taui mitaki lahi ke he mena kua manamanatu a tautolu ki ai.