1-3. (a) Ko e ha ne lata e matua fifine ke tauteute e tama taane haana ke maopoopo mo e meā? (e) Ko e ha ne manako a Iehova ke meā e tau tagata ne tapuaki ki a ia, mo e ko e heigoa ne omoomoi a tautolu ke fakameā tumau?

KUA tauteute he matua fifine e haana a tama taane tote ke fano ke he taha mena. Ne fakakoukou e ia e haana tama mo e fakatui a ia ke he tau mena tui maopoopo mo e meā. Iloa e ia ko e mahani meā kua aoga lahi ke he malolō tino he haana tama. Iloa foki e ia ko e foliga he haana tama ka fakakite e tuaga he tau matua haana.

² Ko e ha tautolu a matua he lagi ko Iehova, ne manako ke he haana a tau fekafekau ke mahani meā. Pehē e Kupu haana: “Ti mahani meā a koe kia ia kua mahani meā.” * (Salamo 18:26)  Kua fakaalofa a Iehova ki a tautolu, iloa e ia ko e mahani fakameā tumau kua aoga lahi ma tautolu. Amanaki foki a ia ki a tautolu ko e haana a Tau Fakamoli ke fakaata mitaki atu a ia ke he falu. Mooli ai, ko e ha tautolu a foliga mo e mahani mitaki ka fakaheke a Iehova, ka e nakai ke ekefakakelea e haana higoa tapu.​​—Esekielu 36:22; totou 1 Peteru 2:12.

³ He iloa kua fakaalofa e Atua ke he tau tagata meā, ka omoomoi a tautolu ke fakameā tumau. Ti manako a tautolu ke fakalilifu he puhala moui ha tautolu a ia, ha kua fakaalofa a tautolu ki a ia. Manako foki a tautolu ke fakatumau ke he haana fakaalofa. O mai la tautolu ke kumikumi ko e ha kua lata ia tautolu ke fakameā tumau, mo e heigoa ne putoia ke he mahani meā mo e puhala kua maeke ia tautolu ke fakatumau e mahani meā. Maeke e kumikumiaga nei ke lagomatai a tautolu ke kitia e falu vala ne kua lata ke fai hikiaga.

4, 5. (a) Ko e heigoa e kakano uho ne kua lata a tautolu ke meā tumau? (e) Kitia maaliali fēfē e meā ha Iehova he haana a tau tufugatia?

⁴ Taha puhala ne takitaki e Iehova a tautolu, ko e fakafifitakiaga haana. Kua omoi he haana Kupu a tautolu ke ‘fifitaki ke he Atua.’ (Efeso 5:1) Hanei e kakano uho ne kua lata ia tautolu ke meā tumau: Ko Iehova ko e Atua ne tapuaki a tautolu ki ai kua meā, tavana mo e tapu katoatoa.​​—Totou Levitika 11:44, 45.

⁵ Ko e meā ha Iehova, tuga foki e tau mahani mo e tau puhala loga haana, ne kitia maaliali ke he tau tufugatia haana. (Roma 1:20) Ko e lalolagi ne kua taute ko e kaina meā ma e tau tagata. Kua fakatū e Iehova he lalolagi e fakatokaaga ke fakameā e matagi mo e vai ha tautolu. Ko e tau tama moko ikiiki ne kua tavili e tau otaota ke moua e tau mena haohao mitaki. Fakaaoga he tau saienetisi e falu moko ikiiki lalahi nei ne nakai maeke ke kitia, ke fakameā e tau oela ne maligi mo e falu mena ne takiva he tagata ha ko e mahani fulukovi mo e lotokai. Maaliali ai, kua aoga lahi e mahani meā ki a Iehova ko ia ‘ne eke ai e lalolagi.’ (Ieremia 10:12) Kua lata foki ke aoga pihia ki a tautolu.

6, 7. Peehi mai fēfē he Fakatufono faka-Mose kua lata a lautolu ne tapuaki ki a Iehova ke mahani meā?

 ⁶ Ko e taha kakano foki kua lata a tautolu ke meā tumau, ha ko Iehova ko e Pule Katoatoa, ne manako ke meā e tau tagata ne tapuaki ki a ia. I lalo hifo he Fakatufono ha Iehova ne tuku age ki a Isaraela, ne matutaki e mahani meā mo e tapuakiaga. Ne talahau he Fakatufono, ka hoko e Aho he Fakamagaloaga, kua lata e ekepoa ne mua ke koukou lagaua. (Levitika 16:4, 23, 24) Ko e tau ekepoa ne kotofa, kua lata ke holoholo e tau lima mo e tau hui to taute e tau poa huhunu ki a Iehova. (Esoto 30:17-21; 2 Nofoaga he Tau Patuiki 4:6) Ne tohi i loto he Fakatufono kavi ke he 70 e tuaga kehekehe ka kelea mo e nakai meā e tino ke taute e tapuakiaga. Ka nakai meā e tagata Isaraela, ne nakai maeke a ia ke fai vala he tapuakiaga​​—he falu tuaga ko e fakahala mate. (Levitika 15:31) Ko e ha tagata ne nakai manako ke taute e fakameāaga, putoia e koukou mo e unu e haana tau mena tui, kua lata ni ke “vevehe kehe e tagata ia mo e fakapotopotoaga.”​​—Numera 19:17-20.

⁷ Pete kua nakai ha ha a tautolu i lalo hifo he Fakatufono faka-Mose, kua lagomatai a tautolu ke iloa e manatu he Atua ke he tau tuaga ia. Maaliali ai, kua peehi he Fakatufono ke mahani meā a lautolu ne tapuaki ke he Atua. Ti nakai la hiki a Iehova. (Malaki 3:6) To nakai talia e ia e tapuakiaga ha tautolu ato “mitaki mo e fakamoli.” (Iakopo 1:27) Kua lata a tautolu ke iloa ko e heigoa e haana amanakiaga mai ia tautolu hagaao ke he mena nei.

8. Ko e tau puhala fe ne amanaki a Iehova ke meā tumau a tautolu?

⁸ I loto he Tohi Tapu, ko e manatu ke meā kua nakai hagaao ke fakameā hokoia ni he tino. Ko e meā ki mua he Atua kua lauia e tau faahi oti he ha tautolu a tau momoui. Amanaki a Iehova ke meā a tautolu ke he fā e puhala​​—fakaagaaga, tau mahani, manamanatuaga mo e levekiaga fakatino. To fakatutala a tautolu ko e heigoa ne putoia ke he tau mena takitaha nei.

9, 10. Ko e heigoa e kakano ke tumau e meā fakaagaaga, mo e ko e heigoa he tau Kerisiano mooli kua kalo kehe mai ai?

⁹ Meā Fakaagaaga. Ke fakamaama ai, ko e meā fakaagaaga  tumau kua kakano ke nakai fio e tapuakiaga mooli mo e tapuakiaga fakavai. He magaaho ne toka he tau Isaraela a Papelonia mo e liliu ki Ierusalema, kua poaki ki a lautolu ke omaoma ke he hatakiaga mai he Kupu he Atua: “Kia o atu [kehe] a mutolu he mena na; aua neke pipiki atu a mutolu ke he mena kelea . . . kia meā a mutolu.” (Isaia 52:11) Ko e tau tagata Isaraela kua liliu pauaki ke he motu ke liu fakatū e tapuakiaga ki a Iehova. Lata e tapuakiaga ia ke meā​​—nakai ilaila he ha fakaakoaga, tau gahua, mo e tau aga fakamotu he lotu a Papelonia ne nakai fakalilifu e Atua.

¹⁰ He vahā nei, ko tautolu e tau Kerisiano mooli kua lata ke fakaeneene neke ilaila he tapuakiaga fakavai. (Totou 1 Korinito 10:21.) Kia fakaeneene ke he mena nei, ha kua vikotakai a tautolu he tau fakaohoohoaga he lotu fakavai. He tau motu loga, kua kehekehe e tau aga fakamotu, tau gahua, mo e tau puhala ne matutaki ke he tau fakaakoaga he lotu fakavai, tuga e manatu na fai mena i loto ha tautolu ne moui agaia ka mate e tagata. (Fakamatalaaga 9:5, 6, 10) Ne kalo kehe mai e tau Kerisiano mooli he tau aga fakamotu ne putoia e tau taofiaga he lotu fakavai. * To nakai fakaatā e tautolu e tau peehiaga he falu ke fakahui aki e tau tuaga he Tohi Tapu ke he tapuakiaga meā.​​—Gahua 5:29.

11. Ko e heigoa ne putoia he mahani meā, mo e ko e ha kua aoga lahi a tautolu ke meā tumau pihia?

¹¹ Mahani meā. Ke tumau e mahani meā ne putoia ai e kalo kehe mai he tau mahani feuaki oti. (Totou Efeso 5:5.) Kua uho lahi a tautolu ke fakatumau ke mahani meā. To kitia e tautolu he veveheaga ka mui mai he tohi nei, ke fakatumau ke he fakaalofa he Atua, kua lata ia tautolu ke ‘fehola kehe he feuaki.’ Ko e tau tagata ne taute e mahani feuaki mo e nakai tokihala to “nakai moua e lautolu nā e kautu he Atua.” (1 Korinito 6:9, 10, 18) Ke he onoonoaga he Atua, ko lautolu ia kua putoia fakalataha mo e tau tagata “kua eke mena vihiatia.” Ka kaumahala a lautolu ke fakatumau e mahani meā, “to eke ma lautolu . . . ko e mate ua haia.”​​—Fakakiteaga 21:8.

12, 13. Ko e heigoa e matutakiaga he tau manatu mo e tau gahua, mo e maeke fēfē a tautolu ke tumau e manamanatuaga meā?

 ¹² Meā e tau manamanatuaga. Kua manamanatu mua to taute e taha mena. Ka fakaatā e tautolu e tau manatu hepe ke hufia e manamanatuaga mo e loto ha tautolu, to hoko he taha magaaho ti taute e tautolu e tau mena ne nakai meā. (Mataio 5:28; 15:18-20) Kaeke ke fakapuke e tautolu e manamanatuaga aki e tau manatu meā, to omoomoi a tautolu ke tumau e mahani meā. (Totou Filipi 4:8.) Maeke fēfē a tautolu ke tumau e manamanatuaga meā? Ko e taha mena, kua lata ia tautolu ke kalo kehe mai he tau fakafiafiaaga ka takiva e tau manatu ha tautolu. * Lafi ki ai, kua maeke ia tautolu ke fakapuke e loto aki e tau manatu meā he fakaako tumau e Kupu he Atua.​​—Salamo 19:8, 9.

¹³ Ke fakatumau ke he fakaalofa he Atua, kua aoga lahi ma tautolu ke tumau e meā fakaagaaga, mahani mo e manamanatuaga. Kua fakamaama fakalaulahi foki he tau veveheaga he tohi nei e tau puhala ke fakameā. To kumikumi a tautolu mogonei ke he vala ke fāaki​​—ko e meā ke he tino.

14. Ko e ha ne nakai ko e mena fakatagata ni ke meā fakatino?

¹⁴ Ko e meā fakatino ne putoia e fakameā he tino mo e tau takatakaiaga ha tautolu. Ko e meā fakatino kia ko e mena fakatagata ni, ti ai lata ke lauia e falu? Ai lata ke pihia e tau tagata kua tapuaki ki a Iehova. Tuga ne fitā he fakamaama, ko e meā fakatino ha tautolu kua lauia a Iehova, ti nakai ke mitaki ni a tautolu ka kua fakaata foki e tautolu a ia. Manatu e fakatai ne fakaaoga he kamataaga. Ka kitia e tama ne kiva po ke fulufagu tumau, manamanatu nakai a koe ko e tau matua fēfē he tama nei? To nakai manako a tautolu ke he foliga po ke puhala moui ha tautolu, ke tokutoku kelea e ha tautolu a Matua he lagi po ke fakatauhele e ogo ha tautolu ne fakamatala. Talahau he Kupu he Atua: “Kua nakai tuku atu e mautolu kia taha ha mena ke tupetupe ai, neke talahaua kelea e gahua. Ka kua fakakite e mautolu a mautolu ke he tau mena oti ko e tau fekafekau he Atua.” (2 Korinito 6:3, 4) Ti ko e puhala fe ha tautolu ka fakatumau e meā fakatino?

15, 16. Ko e heigoa ne putoia ke he tau aga mitaki he mahani meā, mo e lata ke fēfē e tuaga he tau mena tui ha tautolu?

 ¹⁵ Tuaga meā he tino mo e foliga ha tautolu. Pete kua kehekehe e tau aga fakamotu mo e tau matakavi ne nonofo ai he tau motu takitaha, kua maeke a tautolu ke moua e vala moli mo e vala vai ke koukou tumau, ti meā mitaki a tautolu mo e tau fanau ha tautolu. Ko e tau aga mitaki ma e malolō tino ne putoia ke holoholo e tau lima aki e vala moli mo e vala vai to kai po ke taute kai, oti e fakaaoga he fale tote, mo e oti e fakakoukou po ke hiki e kaputi he tama mukemuke. Holoholo e tau lima aki e vala moli mo e vala vai ke puipui neke gagao, ti maeke mooli ke fakahao e tau momoui. Maeke ke puipui neke uta fano e tau moko gagao ke pikitia falu, ti lagomatai e tau tagata ke ua moua he tau gagao hihī. He tau motu ne nakai matutaki e tau fale ke he tau paipa ke lata mo e tau otaota tuga he fale tote, kua lata ni e tau otaota pihia ke tanu tuga ne taute i Isaraela i tuai.​​—Teutaronome 23:12, 13.

 ¹⁶ Kua lata foki e tau mena tui ke unu tumau ke meā mo e mitaki. Nakai lata e tau mena tui he Kerisiano ke tau uka po ke tau fasone foou, ka kua lata ke maopoopo, meā, mo e gali. (Totou 1 Timoteo 2:9, 10.) Pete ni ko e matakavi fe ne nonofo ai, kua manako a tautolu ke he tau foliga ha tautolu ke “fakalilifu ai . . . e tau kupu he Atua, ha tautolu a Fakamoui.”​​—Tito 2:10.

17. Ko e ha kua lata e tau kaina mo e tau koloa ha tautolu ke meā mo e mitaki?

¹⁷ Ko e kaina mo e tau koloa ha tautolu. Nakai pehē ke talahaua po ke tau uka e kaina ha tautolu, ka kua lata ke meā mo e lilifu ke he tau tuaga kua maeke ai. Pihia foki, ka fakaaoga e tautolu e peleōafi ke o atu he tau feleveiaaga mo e gahua he fonua, to eketaha a tautolu ke fakameā ai a loto mo fafo. Kia tokaloto e tautolu ko e kaina mo e tau koloa meā, ko e puhala fakamatala foki a ia. Kakano kua fakaako e tautolu ke he tau tagata ko Iehova ko e Atua meā, ko ia ka “moumou ai foki a lautolu kua moumou e lalolagi,” mo e ko e Kautu haana ka hiki e lalolagi ha tautolu ke eke mo kaina parataiso. (Fakakiteaga 11:18; Luka 23:43) Kua manako mooli a tautolu ke meā mo e mitaki e tau kaina mo e tau koloa, ke fakakite ke he falu kua fitā a tautolu mogonei he feaki e tau aga meā ke felauaki mo e lalolagi foou ka hoko mai.

18. Fakakite fēfē e tautolu e fakalilifu ke he ha tautolu a Fale he Kautu?

¹⁸ Ko e matakavi tapuakiaga ha tautolu. Ko e fakaalofa ha tautolu ki a Iehova kua omoomoi a tautolu ke fakakite e fakalilifu ke he Fale he Kautu, ko e lotouho he tapuakiaga mooli he matakavi ia. Ka o mai e tau tagata foou ke he Fale he Kautu, manako a tautolu ke mitaki e onoonoaga ha lautolu ke he matakavi ne taute e feleveiaaga ha tautolu. Kua lata mogoia ke fakameā mo e leveki tumau e Fale he Kautu ke maopoopo mo e fulufuluola. Fakakite e tautolu e fakalilifu ke he Fale he Kautu he taute e tau gahua kua maeke ke tumau ai e maopoopo mitaki. Ko e kotofaaga mitaki ke foaki noa e tau magaaho ha tautolu, ke lagomatai ke fakameā mo e “ke fakafou mo e taute ai” ha tautolu a matakavi ma e tapuakiaga. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 34:10) Taute pihia foki ka feleveia a tautolu he Fale he Toloaga po ke taha fale foki ma e tau toloaga po ke tau fonoaga.

19. Ke tumau e meā fakatino ha tautolu, ko e heigoa kua lata ke kalo kehe mai ai, mo e lagomatai fēfē he Tohi Tapu a tautolu he tuaga nei?

¹⁹ Ke tumau e meā fakatino ha tautolu, kua lata ia tautolu ke kalo kehe mai he tau mahani mo e tau gahua, tuga e ula tapaka, fakaaoga fakahehē he kava, mo e fakaaoga fakahehē he tau vailakau ne hufia kelea po ke fakamaliu e manamanatuaga. Nakai tohi fakamatafeiga mai he Tohi Tapu e tau mena ne nakai meā, mo e tau mahani mo e tau gahua fakalialia ne kua holofa lahi he vahā nei, ka e fakakite mai e tau matapatu fakaakoaga ke maeke ia tautolu ke iloa e logonaaga ha Iehova ke he tau mena pihia. Ha kua iloa e tautolu e onoonoaga ha Iehova, ko e fakaalofa ha tautolu ki a ia ka omoomoi a tautolu ke muitua ke he puhala ke moua e taliaaga haana. To fakaako a tautolu ke he lima e matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu.

20, 21. Ko e heigoa e tau gahua ne manako a Iehova ke atāina mai a tautolu i ai, mo e ko e heigoa e kakano malolō lahi ati lata ia tautolu ke omaoma?

²⁰ “Ko e tau fakahelehele na e, ha kua ha ha ia tautolu e tau kupu ia kua talahaua mai, kia fakamea e tautolu a tautolu ke he tau mena oti ke kelea ai e tino katoa mo e agaga, kia fakakatoatoa ai e tau mahani mitaki mo e matakutaku ke he Atua.” (2 Korinito 7:1) Manako a Iehova ke atāina mai a tautolu he tau gahua ne takiva e tau tino ha tautolu mo e moumou e manamanatuaga. Lata mogoia a tautolu ke kalo kehe mai he tau aga ne hufia kelea mo e maeke ke fakamatematekelea e tino mo e manamanatuaga.

²¹ Kua foaki mai he Tohi Tapu e kakano malolō lahi ma tautolu ke “fakamea e tautolu a tautolu ke he tau mena oti ke kelea ai.” Mailoga e 2 Korinito 7:1, kua pehē mai: “Ha kua ha ha ia tautolu e tau kupu ia kua talahaua mai.” Ko e heigoa e tau kupu kua talahaua mai po ke mavehe mai? Tuga ne talahau he tau kupu Tohi Tapu to hoko ke he kupu ia, ne mavehe mai e Iehova: “Ti talia ai e au a mutolu, To eke foki au mo Matua ha mutolu.” (2 Korinito 6:17, 18) Manamanatu la: Ne mavehe a Iehova to puipui mo e fakaalofa a ia ki a koe tuga e matua taane ne taute pihia ke he tama taane po ke tama fifine haana. Ka e to fakamooli ni  e Iehova e tau maveheaga nei ka nakai fakakelea e koe e “tino katoa mo e agaga.” Ko e goagoa mooli mogoia ke fakaatā e ha aga po ke gahua fakalialia ke utakehe e fakafetuiaga uho mo e tata haau mo Iehova!

22-25. Ko e heigoa e tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu ka lagomatai a tautolu ke kalo kehe mai he tau aga mo e tau gahua ne nakai meā?

²² “Kia fakaalofa a koe ke he Iki hau a Atua mo e hau a loto katoa, mo e hau a agaga katoa, mo e hau a manatu katoa.” (Mataio 22:37) Ne fifili e Iesu e poakiaga nei ko e poakiaga lahi ne mua ue atu. (Mataio 22:38) Kua lata mooli a Iehova ke moua e fakaalofa pihia mai ia tautolu. Ke fakaalofa ki a ia mo e ha tautolu a loto, agaaga, mo e manatu katoa, kua lata ia tautolu ke kalo kehe mai he tau gahua ka liga ke fakakū aki e moui ha tautolu, po ke fakatauhele e loto manamanatu ha tautolu ne foaki mai he Atua.

²³ “Kua foaki mai e [Iehova] e moui, mo e fafagu [ke he tau tagata], mo e tau mena oti kana ke he tau mena oti.” (Gahua 17:24, 25) Ko e moui ko e mena fakaalofa mai he Atua. Kua fakaalofa a tautolu ke he Foaki he moui, ti manako a tautolu ke fakakite e fakalilifu ke he mena fakaalofa. Tiaki e tautolu e tau mahani po ke tau gahua ne fakakelea e malolō tino ha tautolu, he iloa e tautolu ko e tau mahani ia kua fakalialia ke he mena fakaalofa ko e moui.​​—Salamo 36:9.

²⁴ “Kia fakaalofa atu a koe kia ia ne katofia a mua, kia tuga foki na koe kia koe.” (Mataio 22:39) Ko e tagata ne taute e tau aga mo e tau gahua ne nakai meā kua lauia a ia ni ti pihia foki mo lautolu ne takatakai viko ia ia. Ma e fakatai, ko e hufia he tau ahua tapaka ka lauia kelea e tau tagata ne nakai ula tapaka. Ko e tagata ne fakamatematekelea e falu ne takatakai viko ia ia, kua moumou e ia e poakiaga he Atua ke fakaalofa ke he katofia ha tautolu. Kua fakatikai foki e ia e talahauaga na fakaalofa a ia ke he Atua.​​—1 Ioane 4:20, 21.

²⁵ “Kia fakamanatu e koe a lautolu kia omaoma a lautolu ke he tau iki lalahi, mo e tau pule kia navanava atu ke he tau iki.” (Tito 3:1) Ke he loga e motu, ka fai tulaki kona e tagata po ke fakaaoga ai, kua moumou tuai e ia e matafakatufono. Ha ko tautolu ko e tau Kerisiano mooli, to nakai fai tulaki kona a tautolu po ke fakaaoga ai.​​—Roma 13:1.

26. (a) Ke fakatumau ke he fakaalofa he Atua, ko e heigoa ha tautolu kua lata ke taute? (e) Ko e ha e fakatumau ke meā ki mua he Atua ko e puhala mitaki lahi ma e moui?

 ²⁶ Ke fakatumau ke he fakaalofa he Atua, kua lata ia tautolu ke tumau e meā, nakai ni ke he taha po ke ua e tuaga ka e ke he tau tuaga oti. Ko e tiaki mo e fakamamao mai he tau aga mo e tau gahua kelea kua liga nakai mukamuka, ka e to maeke ke taute ai. * Mooli ai, kua nakai fai puhala foki ne mua e mitaki ma e moui, ha kua fakaako tumau e Iehova a tautolu ke he tau mena ke aoga ai. (Totou Isaia 48:17.) Mua atu, ka tumau a tautolu ke meā, to fiafia a tautolu he iloa kua fakaata mitaki e tautolu e Atua ne fakaalofa a tautolu ki ai, ti fakatumau ke he haana fakaalofa.