1, 2. Ko e ha ne temotemoai e onoonoaga he tau tagata tokologa ma e fakatufono, ka e liga fefe e logonaaga ha tautolu hagaao ke he tau fakatufono he Atua?

“KO E fakatufono ko e luo hokulo, nukua . . . guti mo e hui e tau mena oti.” Ko e talahauaga ia kua ha he tohi ne lomi he 1712. Kua nakai talia he tagata tohia he tohi ia e fakatokaaga fakamatafakatufono ne taatu he falu magaaho ke he fale fakafili ke he tau tau loga, ti fakamatematekelea a lautolu ne kumi e fakafili tonu. He tau motu loga, kua uka lahi e tau fakatokaaga fakamatafakatufono mo e fakafili tonu, ti kua puke ai he nakai fakafili tonu, fili tagata, mo e nakai fakatumau, ati holofa e fakafualoto ke he fakatufono.

² Ka ke he taha mena foki, manamanatu la ke he tau kupu nei ne tohia he kavi ke 2,700 e tau kua mole: “Kua lahi ni haku a manako ke he hāu a fakatufono.” (Salamo 119:97) Ko e ha ne malolo lahi e logonaaga he salamo? Ha ko e fakatufono ne fakaheke e ia kua kamata, nakai he ha fakatufono fakalalolagi, ka e mai ia Iehova ko e Atua. He fakaako e koe e tau fakatufono ha Iehova, to liga lahi e logonaaga hau tuga he salamo. To foaki atu he fakaako pihia ki a koe e lotomatala ke he loto manamanatu fakafili ne mua ue atu he lalolagi mo e lagi katoatoa.

3, 4. Ko e tau puhala fe ne taute moli a Iehova mo Eke Fakatufono?

³ “Ne tokotaha ni e eke fakatufono [“mo e ikifakafili,” NW],” he talahau he Tohi Tapu ki a tautolu. (Iakopo 4:12) Haia, ko Iehova ni e Eke Fakatufono moli. Ko e tau fakaholoaga foki he kau he lagi kua pule he hana “tau fakatufono he lagi.” (Iopu 38:33) Ko e tau agelu tapu ne tokologa ha Iehova kua pule ki ai foki e fakatufono faka-Atua, ha kua fakatokatoka a lautolu ke he tau vahega pauaki mo e fekafekau i lalo he poakiaga ha  Iehova ko e tau fekafekau hana.​—Salamo 104:4; Heperu 1:​7, 14.

⁴ Kua foaki foki e Iehova e tau fakatufono ke he tau tagata. Kua igatia a tautolu mo e loto manamanatu, ko e fakatataaga he puhala fakafili tonu ha Iehova. Ko e faga fakatufono halaloto, kua maeke he loto manamanatu ke lagomatai a tautolu ke mailoga e hako mo e hepe. (Roma 2:14) Nukua fakamonuina e tau matua fakamua ha tautolu aki e loto manamanatu mitaki katoatoa, ti kua lata ni a laua mo e tau fakatufono gahoa. (Kenese 2:​15-17) Ka ko e tagata nakai mitaki katoatoa, kua lata ke loga e fakatufono ke takitaki a ia he taute e finagalo he Atua. Ko e tau matua tupuna tane tuga a Noa, Aperahamo, mo Iakopo ne moua e tau fakatufono mai ia Iehova ko e Atua mo e fakahoko atu ai ke he tau magafaoa ha lautolu. (Kenese 6:22; 9:​3-6; 18:19; 26:​4, 5) Ne taute ne Iehova a ia mo Eke Fakatufono ke he puhala mua ue atu he magaaho ne foaki e ia ke he motu ha Isaraela e fakatokaaga he Fakatufono he puhala ia Mose. Ko e fakatokaaga fakamatafakatufono nei kua foaki ki a tautolu e lotomatala ke he puhala fakafili tonu ha Iehova.

5. Kua mamafa mo e uka kia e tau fakatokaaga fakatufono he Fakatufono faka-Mose, mo e ko e ha ne tali pihia ai a koe?

⁵ Kua tokologa ne tuga ke manatu, ko e Fakatufono faka-Mose, ko e tau fakatokaaga fakatufono mamafa mo e uka. Ko e tau manatu ia kua mamao mai he kupu moli. Kua molea e 600 he fakatufono i loto he fakatokaaga katoa. Kua tuga e loga a ia, ka e manamanatu la: He matahiku he senetenari ke 20 aki, ne fakapuke he fakatufono fakamatakavi he Tau Fahi Kaufakalataha ke molea e 150,000 e tau lau he tau tohi fakamatafakatufono. He tau ua tau oti kua kavi ke 600 foki he tau fakatufono ne lafi ki ai! Ti hagaao ke he tau numera loga, nukua fakatemotemoai he tau fakatufono loga he tagata e Fakatufono faka-Mose. Pete ia, ne pule e Fakatufono he Atua ke he tau puhala oti he moui he tau Isaraela ne kua nakai manamanatu e tau fakatufono he vaha fou nei ki ai. Manamanatu ke he fakatokaaga katoatoa.

6, 7. (a) Ko e heigoa e kehe he Fakatufono faka-Mose mai he falu a fakatokaaga fakatufono, mo e heigoa e poakiaga ne mua he Fakatufono? (e) Maeke fefe he tau Isaraela ke fakakite e talia ha lautolu ke he pule katoatoa ha Iehova?

 ⁶ Ne fakatokoluga he Fakatufono e pule katoatoa ha Iehova. Ti, kua nakai tatai ai e Fakatufono faka-Mose ke he falu a fakatokaaga fakatufono. Ko e fakatufono ne mua atu he tau fakatufono a e: “Isaraela na e, fanogonogo mai a, ko Iehova ko e ha tautolu a Atua, ko Iehova ne tokotaha ni a ia. Kia fakaalofa a koe kia Iehova hau a Atua mo e hau a loto katoa, mo e hau a agaga katoa, mo e hau a malolo katoa.” Kua lata fefe e tau tagata he Atua ke fakakite e fakaalofa ki a ia? Kua lata ia lautolu ke fekafekau ki a ia, he oma e pule katoatoa hana.​—Teutaronome 6:​4, 5; 11:13.

⁷ Kua takitokotaha e tau Isaraela ke fakakite e talia hana ke he pule katoatoa ha Iehova he fifitaki ki a lautolu ne foaki e ia ki ai e pule. Ko e tau matua, tau iki, tau iki fakafili, tau ekepoa mo e, ke fakahiku, ko e patuiki kua hukui oti e lautolu e pule faka-Atua. Ne kitia e Iehova ha fakafualoto ki a lautolu ne pule ko e fakafualoto foki ki a ia. Ke he taha fahi, ko lautolu ne pule kua moua e ita ha Iehova kaeke fehagai nakai fakafili tonu po ke fakaikaluga a lautolu ke he tau tagata hana. (Esoto 20:12; 22:28; Teutaronome 1:​16, 17; 17:​8-20; 19:​16, 17) Ti kua lalago ki a lautolu oti ke fakatokoluga e pule katoatoa he Atua.

8. Fakatokoluga fefe he Fakatufono e tuaga tapuina ha Iehova?

⁸ Ne fakatokoluga he Fakatufono e tuaga ha Iehova he tapuina. Ko e tau kupu “tapu” mo e “tapuina” kua kitia ke molea e laga 280 i loto he Fakatufono faka-Mose. Ne lagomatai he Fakatufono e tau tagata he Atua ke mailoga e vahaloto he mena mea mo e nakai mea, tavanavana mo e kiva, he tohia ke kavi ke 70 e tau mena kehekehe ka taute e tagata Isaraela ke kiva moli. Kua tokutoku he tau fakatufono nei e mea fakatino, puhala kai, mo e tau otaota foki. Kua foaki he tau fakatufono pihia e aoga ke he malolo tino mitaki lahi. * Ka kua ha ha ia lautolu e kakano ne mua​—ke  fakatumau e tau tagata ke he fiafia ha Iehova, he vevehe mai he tau gahua agahala he tau motu kelea muikau ne takai ia lautolu. Manamanatu ke he fakafifitakiaga.

9, 10. Ko e heigoa e tau fakatufono ne putoia ke he maveheaga he Fakatufono hagaao ke he tau matutakiaga he mahani fakatane mo e fifine mo e he fanau tama, mo e heigoa e tau aoga ne foaki he tau fakatufono ia?

⁹ Ne tohi he tau poakiaga he Fakatufono kua tamai he tau matutakiaga he mahani fakatane mo e fifine mo e he fanafanau tama​—pihia foki ki a lautolu nukua mau​—e magaaho nakai mea. (Levitika 12:​2-4; 15:​16-18) Ko e tau poakiaga pihia kua nakai fakateaga e tau mena fakaalofa nei mai he Atua. (Kenese 1:28; 2:​18-25) Ka kua fakatokoluga he tau matafakatufono nei e tapuina ha Iehova, he tokanoa mai e tau tagata tapuaki hana he kiva. Kua mailoga lahi ai ko e tau motu ne takai ia Isaraela kua hahaga ni ke fio e tapuakiaga mo e mahani fakatane mo e fifine mo e tau gahua fanafanauaga. Kua putoia he lotu Kanana e tau tagata tane mo e fifine fakataka. Kua kelea muikau e fakalialia ne fua mai ai mo e kua holofa. Ke he taha fahi, ne taute he Fakatufono e tapuaki ha Iehova ke vevehe katoatoa mai he tau mena he mahani fakatane mo e fifine. * Ka kua ha ha ai foki e tau aoga.

¹⁰ Ko e tau fakatufono pihia kua taute ke fakaako aki e kupu moli aoga lahi. * Ka e pikitia fefe e ilaila he hala ha Atamu mai he taha atuhau ke he taha? Nakai kia mai he puhala he tau matutakiaga he mahani fakatane mo e fifine mo e he fanafanau tama? (Roma 5:12) E, ne fakamanatu he Fakatufono he Atua e tau tagata hana ke he moli lahi he hala he vaha nei. Kua moli, ko tautolu oti kua fanau ke he hala. (Salamo 51:5) Kua lata a tautolu ke moua e fakamagalo mo e laveakiaga ke fakatata atu ke he Atua tapu ha tautolu.

11, 12. (a) Ko e heigoa e matapatu fakaakoaga aoga he fakafili tonu ne lalago he Fakatufono? (e) Ko e heigoa ne puipui mai neke fakakeukeu e fakafili tonu ne taute he Fakatufono?

 ¹¹ Ne fakatokoluga he Fakatufono e fakafili tonu mitaki katoatoa ha Iehova. Ne lalago he Fakatufono faka-Mose e matapatu fakaakoaga he tataiaga, po ke lagotatai, ke he tau mena he fakafili tonu. Ati, talahau he Fakatufono: “[Ko] e moui ke he moui, ko e mata ke he mata, ko e nifo ke he nifo, ko e lima ke he lima, mo e hui ke he hui.” (Teutaronome 19:21) He tuaga holifono, mogoia, kua lata e fakahalaaga ke fakalata atu ni ke he holifono ne taute. Ko e vala nei he fakafili tonu faka-Atua kua fakaohooho mitaki e Fakatufono, ti hoko mai ke he vaha nei kua aoga lahi ke maama aki e poa lukutoto he Keriso Iesu, tuga ka fakakite mai he Veveheaga 14.​—1 Timoteo 2:​5, 6.

¹² Kua putoia foki ke he Fakatufono e puipui ke he keukeu he fakafili tonu. Ke fakatai ki ai, kua lata ke ua e tagata fakamoli nukua lata ke taute e tonu ke he mena ne tukupau. Ko e fakahala ma e fatipiko kua mania lahi. (Teutaronome 19:​15, 18, 19) Ko e kolokolovao mo e mahani fakavaivai kua fakatapuina. (Esoto 23:8; Teutaronome 27:25) Pihia foki he tau gahua fakapisinisi ha lautolu, kua lata he tau tagata he Atua ke fakatokoluga e tuaga mitaki ue atu he fakafili tonu ha Iehova. (Levitika 19:​35, 36; Teutaronome 23:​19, 20) Ko e fakatokaaga fakamatafakatufono mitaki mo e tonu ia kua fakamonuina lahi ki a Isaraela!

13, 14. Fakatolomaki fefe he Fakatufono e tauteaga mitaki mo e tonu he tagata kaiha mo e tagata ne fakamatematekelea e ia?

¹³ Ko e tau poaki mao, nakai fakaalofa noa kia he Fakatufono faka-Mose? Mamao mai ai! Nukua omoi he agaga e Patuiki ko Tavita ke tohia: “Kua hakohako e fakatufono a Iehova.” (Salamo 19:7) Ha kua iloa mitaki e ia, na fakatolomaki he Fakatufono e fakaalofa noa mo e taute tonu. Taute fefe ai?

¹⁴ He falu a motu he vaha nei, kua tuga mua atu e fakakite he fakatufono e totonu mo e fiafia ke he tau tagata holifono ke he mena ne taute ki a lautolu ne matematekelea. Ke fakatai ki ai, liga fai magaaho ne fakamole he tau tagata kaiha, i loto he fale puipui.  Ka e he magaaho ia ni, ko lautolu ne matematekelea kua nakai la liu moua e tau koloa ha lautolu, ka kua totogi e lautolu e tau tukuhau ke fale mo e fagai aki e tau tagata holifono pihia. I Isaraela i tuai, kua nakai fai fale puipui tuga ne iloa e tautolu he vaha nei. Ka kua ha ai e tau fakakaupaaga kaka hagaao ke he malolo he tau fakahalaaga. (Teutaronome 25:​1-3) Kua lata he tagata kaiha ke taui atu a ia ne matematekelea ke he mena ne kaiha. Ke lafi ki ai, kua lata he tagata kaiha ke totogi fakalahi atu foki. Fiha? Nukua kehekehe ni. Nukua foaki ke he tau iki fakafili e magaaho ke taute e tau fuafuaaga, tuga e tokihala he tagata hala. Ne fakamaama he mena ia e kakano ne tote ai e taui ne lata ke foaki he tagata kaiha ia Levitika 6:​1-7 ke he mena ne talahau ia Esoto 22:7.

15. Fakamoli fefe he Fakatufono e fakaalofa noa mo e fakafili tonu ke he mena ka kelipopo totamaki he taha tagata e taha?

¹⁵ Ne fakailoa fakaalofa noa he Fakatufono na nakai taute pauaki e tau mena hepe oti. Ke fakatai ki ai, ka kelipopo totamaki he taha tagata e taha, kua nakai lata ia ia ke totogi e moui ke he moui kaeke taute e ia e mena hako he hola ke he taha he tau maga huaga ne loga i Isaraela. Ka mole e fifili he tau iki fakafili lotomatala e mena ne taute e ia, kua lata ia ia ke nofomau he maaga he huaga ato mate e ekepoa ne mua. Mogoia ka tokanoa ai a ia ke nofo he matakavi ne fifili ne ia. Kua aoga tuai a ia mai he fakaalofa noa faka-Atua. He magaaho ia ni, ne peehi he fakatufono nei e aoga lahi he moui he tagata.​—Numera 15:​30, 31; 35:​12-25.

16. Puipui fefe he Fakatufono e falu tonuhia fakatagata?

¹⁶ Ne puipui he Fakatufono e tau tonuhia fakatagata. Manamanatu ke he puhala ne puipui e tau tagata kaitalofa. Ne nakai fakaata he Fakatufono ke huhu ki loto he fale he tagata kaitalofa ke utakehe e tau koloa ke fakamau aki e fakakaitalofa. Ka kua tu e tagata totogi i fafo he fale mo e toka e tagata kaitalofa ke tamai e fakamoliaga ki a ia. Ati nakai lakafia ai e kaina he tagata. Ka uta he tagata totogi e tapulu he tagata kaitalofa ke eke mo fakafua, kua lata ia ia ke liuaki he po, ha kua liga manako e tagata kaitalofa ke tui e tapulu ke mafana he po.​—Teutaronome 24:​10-14.

17, 18. Ke he tau mena ne putoia ai e felakutaki, nukua kehe mai fefe e tau Isaraela he falu a motu, mo e ko e ha?

¹⁷ Kua mailoga foki e felakutaki i lalo he Fakatufono. Ne tau e tau tagata he Atua, nakai ke fakamakona aki e manako lahi ha lautolu  ma e malolo po ke kautu, ka ke gahua ko e tau utafekau he Atua he “tau tau a Iehova.” (Numera 21:14) Ke he tau mena loga, kua foaki he tau Isaraela taha tuaga ke mahala fakamua e maga. Kaeke fakaheu he maga e foaki ia, kua lata mogoia he tau Isaraela ke pa takai ai​—ka ke he tau puhala ni he Atua. Kua nakai tatai mo e tau kautau loga tali mai he fakamauaga tuai, ne nakai maeke e tau tagata tane he kau Isaraela ke fakapilo noa e tau fifine po ke hokotia ke he kelipopo noa. Kua lata foki ia lautolu ke fakalilifu e takatakaiaga, nakai halahala e tau akau kai he tau fi. * Kua nakai ha he falu kau e fakakaupaaga pihia.​—Teutaronome 20:​10-15, 19, 20; 21:​10-13.

¹⁸ Ofo nakai a koe he logona nukua fakaako e fanau ikiiki mo tau kautau he falu motu? I Isaraela i tuai, kua nakai fakaata ha tagata tane ne nakaila 20 ia e tau ki loto he matakau tau. (Numera 1:​2, 3) Ne tokanoa mai foki e tagata tane motua ka lahi e hopoate hana. Ko e tagata tane mau fou kua tokanoa mai ke katoa e tau, ke liga maeke ia ia ke kitia e hakega hana ka fanau mai, fakamua to fano a ia ke he matafekau hagahaga kelea pihia. He puhala nei, ne fakamaama he Fakatufono, kua maeke he tane fuata ke “fakafiafia” e hoana fou hana.​—Teutaronome 20:​5, 6, 8; 24:5.

19. Ko e heigoa e tau foakiaga ne putoia he Fakatufono ma e puipuiaga he tau fifine, fanau, tau magafaoa, tau takape, mo e tau tama nakai fai matua?

¹⁹ Nukua puipui foki he Fakatufono e tau fifine, fanau, mo e tau magafaoa, he foaki ma lautolu. Ne poaki e tau matua ke mamata mo e fakaako tumau e fanau ha lautolu ke he tau mena fakaagaga. (Teutaronome 6:​6, 7) Nukua fakatapu e tau puhala oti he mahani tiki, i lalo he fakahala he mate. (Levitika, veveheaga 18) Nukua fakatapu pihia foki e mahani faivao, ne fa vehevehe kehe e tau magafaoa mo e moumou e levekiaga mo e lilifu ha lautolu. Ne leveki he Fakatufono e tau takape mo e tau tama nakai fai matua mo e fakatapu fakamalolo neke ekefakakelea a lautolu.​—Esoto 20:14; 22:​22-24.

20, 21. (a) Ko e ha ne fakaata he Fakatufono faka-Mose e mau loga ke he tau Isaraela? (e) Hagaao ke he tau vevehe, ko e ha ne kehe e Fakatufono mai he tuaga ne liu fakafou e Iesu fakamui?

 ²⁰ Ka ke he mena nei, liga manatu falu, ‘Ko e ha ne fakaata he Fakatufono e mau loga?’ (Teutaronome 21:​15-17) Kua lata ia tautolu ke manamanatu ke he tau fakatufono pihia he hagaao atu ke he tau puhala he magaaho ia. Ko lautolu ne onoono ke he Fakatufono faka-Mose hagaao ke he maamaaga he tau aga he vaha fou nei, nakai ko e mena to maama ai. (Tau Fakatai 18:13) Ko e tuaga ha Iehova, ne fakatoka i tuai i Etena, nukua taute e fakamauaga mo fakalatahaaga tukumalagi he vahaloto ni he taha e tane mo e taha e hoana. (Kenese 2:​18, 20-24) Ka e he magaaho ne foaki e Iehova e Fakatufono ki Isaraela, nukua fita he fakahautoka e tau matagahua tuga e mau loga ke he tau senetenari. Na iloa lahi e Iehova to mahala tumau hana “motu kua mao e tau ua” ke omaoma, pihia foki ke he poakiaga mukamuka lahi, tuga e fakatapuaga he tapuaki tupua. (Esoto 32:9) Pulotu ai mogoia, ne nakai fifili e ia e magaaho ia mo vaha ke fakafou e tau gahuaaga he fakamauaga. Ka kia tokaloto, ne nakai fakatu e Iehova e mau loga. Ka kua fakaaoga e ia e Fakatufono faka-Mose ke mamata ke he mau loga he tau tagata hana mo e ke puipui ai he fakaaoga hehe ai.

²¹ Tatai ai, ne fakaata he Fakatufono faka-Mose e tagata tane ke tau vevehe e hoana hana ke he tau puhala loga nukua kakano lahi. (Teutaronome 24:​1-4) Ne ui e Iesu e mena nei ko e fakafeao ne taute he Atua ke he tau tagata Iutaia “ha ko e mao he tau loto ha [la]utolu.” Ka kua ku e tau fakafeao pihia. Ma e tau tutaki hana, ne liu fakafou e Iesu e tuaga fakamua ha Iehova ma e fakamauaga.​—Mataio 19:8.

22. Ko e tau puhala fe ne fakamalolo he Fakatufono faka-Mose e fakaalofa, mo e ki a hai?

²² Maeke nakai a koe ke manamanatu ke he fakatokaaga fakamatafakatufono he vaha fou nei ne fakamalolo e fakaalofa? Ne fakatolomaki he Fakatufono faka-Mose e fakaalofa ke he tau mena oti. Ha ko e mena i loto he tohi ha Teutaronome hokoia, ko e kupu “fakaalofa” kua kitia ai ke he tau liliuaga kehekehe ke molea e laga 20. “[Kia] fakaalofa atu a koe ke he tagata kua katofia mo koe kia tuga na koe kia koe,” ko e poakiaga ke uaaki ne mua ue atu he tau  Fakatufono oti. (Levitika 19:18; Mataio 22:​37-40) Ko e tau tagata he Atua kua lata foki ke fakakite e fakaalofa pihia nakai ni ke he taha mo e taha ka ki a lautolu foki mai he tau motu kehe ne ha ha mo lautolu, he liu manatu nukua lagataha foki e tau Isaraela ke eke mo tau tagata motu kehe. Kua lata ia lautolu ke fakakite e fakaalofa ke he tau nonofogati mo e tau matematekelea, he lagomatai fakatino a lautolu mo e kalo mai he fakahanoa ke he tau loleloleaga ha lautolu. Nukua hataki foki a lautolu ke totonu mo e manamanatu ke he tau manu gahua.​—Esoto 23:6; Levitika 19:​14, 33, 34; Teutaronome 22:​4, 10; 24:​17, 18.

23. Ko e heigoa ne omoi e tagata tohia he Salamo 119 ke taute, mo e heigoa ka fifili e tautolu ke taute?

²³ Ko e falu motu fe foki nukua fakamonuina aki e fakatokaaga fakamatafakatufono pihia? Ko e mena haia ne tohia he salamo: “Kua lahi ni haku a manako ke he hāu a fakatufono.” Ka ko e fakaalofa hana, kua nakai kuenaia ko e logonaaga. Nukua omoi a ia ke gahuahua, ha kua eketaha a ia ke omaoma ke he fakatufono ia mo e ke moui ki ai. Ne fakaholo atu a ia: “Kua manamanatu au [ke he fakatufono hau] ke he aho oti.” (Salamo 119:​11, 97) Haia, ne fakaaoga tumau e ia taha magaaho ke fakaako e tau fakatufono ha Iehova. Kua nakai fakauaua he taute pihia ai e ia, ne holo ki mua e fakaalofa hana ma lautolu. He magaaho ia ni, ko e fakaalofa hana ma e Eke Fakatufono, ko Iehova ko e Atua, kua tupu foki. He fakatumau a koe ke fakaako e fakatufono faka-Atua, kia maeke foki ia koe ke fakatata lahi atu ki a Iehova, ko e Eke Fakatufono Mua ue Atu mo e Atua he fakafili tonu.