NE TOHIA he tagata ne mauku: “He vaha tama i Igilani, kua fakaako au ke nakai fakakite e tau logonaaga haku ki mua he tau tagata. Manatu e au e matua tane haku, ko e tagata kautau he vaha fakamua, ne tala mai ki a au mo e gagati e tau nifo, ‘Aua neke tagi a koe!’ ka mamahi au ha ko e taha mena. Nakai manatu e au ko e figita po ke peka mai nakai e matua fifine ki a mautolu ko e tau tama (ko e toko fa a mautolu). Kua 56 e tau haku he magaaho ne kitia e au e matua tane haku ne mate. Kua lahi e galo ne logona hifo e au. Ka e, fakamua, kua nakai maeke ia au ke tagi.”

Ke he falu a mahani fakamotu, fakakite fakatata he tau tagata e tau logonaaga ha lautolu. Pete he fiafia po ke momoko a lautolu, iloa he falu e tau logonaaga ha lautolu. Ke he taha fahi, he falu vala he lalolagi, mua atu ke he fahi tokelau a Europa mo Peritania, ko e tau tagata, mua atu ke he tau tagata tane, kua mahani lahi ke fufu e tau logonaaga ha lautolu, ke ufiufi e tau loto momoko ha lautolu, ke tumau e fakamao ke he tau mena tutupu mo e nakai fakatata e tau logonaaga ha lautolu. Ka e kaeke ka matematekelea a koe ha ko e mate he fakahele hau, ko e mena hepe kia ke fakakite e maanu hau? Ko e heigoa ne talahau he Tohi Tapu?

Ko e Tohi Tapu ne tohi he tau Heperu he fahi uta he Metiteraneani, ko e tau tagata nakai taofi e tau logonaaga ha lautolu. Kua ha ha i loto e loga he tau fakafifitakiaga he tau tagata ne kua fakakite fakatata e maanu ha lautolu. Kua maanu atu e Patuiki ko Tavita ke he tama tane hana ko Amanono ne kua mate he kelipopo. Ke he moliaga, kua “tagi lahi” a ia. (2 Samuela 13:28-39) Kua maanu foki a ia ke he mate he tama tane kelea hana ko Apisaloma, ne lali ke kaiha e pule patuiki. Kua talahau mai he fakamauaga he Tohi Tapu ki a tautolu: “Ti fakaatukehe ai e finagalo he patuiki [Tavita], ti hake a ia ke he poko ki luga he gutuhala, ti tagi ai a ia, kua pehe a ia he hake ai a ia, Haku tama Apisaloma na e, haku tama na e, haku tama Apisaloma na e! kua fia mate au ke hukui aki a koe Apisaloma haku tama na e, haku tama na e!” (2 Samuela 18:33) Kua maanu a Tavita tuga ni e falu matua tane. Mo e laga fiha ne manako e tau mamatua ke mamate a lautolu ka e nakai ko e tau fanau ha lautolu! Ko e mena tuga kua nakai lata ke mate mua e tama ke he matua.

Fefe e aga ha Iesu ke he mate he kapitiga hana ko Lasalo? Kua tagi a ia he teitei hoko atu ke he tukuaga tanu hana. (Ioane 11:30-38) Ke he magaaho fakamui, ko Maria Makatala ne tagi a ia he teitei hoko atu ke he luo mate ha Iesu. (Ioane 20:11-16) Moli, ko e Kerisiano fai maamaaga ke he amaamanakiaga he liu tu  mai he Tohi Tapu kua nakai maanu tuga kua fakaatukehe lahi, ke tuga e falu ne nakai fai fakaveaga maaliali ke he Tohi Tapu ke he ha lautolu a tau taofiaga ne hagaao ke he tuaga ha lautolu ne mamate. Ka e ko e tagata mo e tau logonaaga kua hako, ko e Kerisiano moli, pete ni he fai amaamanakiaga ke he liu tu mai, kua maanu mo e momoko ke he mate he ha fakahele.—1 Tesalonia 4:13, 14.

Aukua e tau aga ha tautolu he vaha nei? Ko e mena uka po ke fakama kia ke fakakite e tau logonaaga hau? Ko e heigoa he tau tagata fakatonutonu ne talahau kua lata ke taute? Ko e tau onoonoaga fou ha lautolu kua fa fakafifitaki atu ni ke he pulotu mai he Atua he vaha tuai he Tohi Tapu. Talahau e lautolu kua lata a tautolu ke fakakite e maanu ha tautolu, nakai fufu. Kua fakamanatu mai ki a tautolu e tau tagata tua fakamoli i tuai tuga a Iopu, Tavita, mo Ieremia, ne ha ha he Tohi Tapu e tau fakatataaga he maanu. Kua nakai toka ke he tau loto e tau logonaaga ha lautolu. Haia, kua nakai pulotu ke fakatokotaha mai a koe he tau tagata. (Fakatai 18:1) E moli, ko e maanu kua  fakakite ke he tau puhala kehekehe he tau mahani fakamotu, mo e falanaki foki ke he taofiaga lotu kua malolo lahi. *

Ai kua kaeke kua manako a koe ke tagi? Ko e taha na vala ia he tagata ke tagi. Manatu foki la e magaaho ne mate a Lasalo, ne ‘mamahi ai e finagalo . . . mo e tagi a Iesu.’ (Ioane 11:33, 35) Ti kua fakakite mai e ia ko e tagi ko e aga kua hako ke he mate he fakahele.

Kua lago atu he mena ne tupu ke he matua fifine ko Anne e mena nei, ne mate e tama mukemuke ko Rachel ha ko e SIDS (Sudden Infant Death Syndrome [Gagao Mate Fakaofo he Tama Tote]). Ne talahau mai he tane hana: “Ko e mena ne kehe ai kua nakai tagi a Anne po ko au he mauku. Ka kua tagi oti e falu.” Ke he mena nei, ne pehe a Anne: “Moli, ka e kua tagi lahi tei au ma ha maua tokoua. He manatu e au ne hoko ki a au e momoko lahi he molea e falu fahi tapu he mena ne tupu, he nofo tokotaha la ia au he fale he taha aho. Kua tagi au ke he aho katoa. Ka e talitonu au kua lagomatai he mena nei au. Kua mitaki lahi e logonaaga haku ha ko e mena ia. Ko e tonu a ia haku ke maanu ke he galo he tama mukemuke haku. Talitonu lahi au kua lata ia koe ke toka a lautolu ne maanu ke tagi. Pete ni ko e aga fa mahani a ia he falu ke pehe, ‘Ua tagi,’ nakai lagomatai moli e mena ia.”

Fefe e aga he falu ka ogoogo noa ha ko e galo he fakahele? Ke fakatai ki ai, onoono atu ki a Juanita. Iloa e ia e logonaaga he galo e tama mukemuke. Ha kua laga lima e to e tama he fatu hana. Kua liu a ia he mogonei ke fatu foki. Ti ha ko e pakia he motoka ne tuku a ia ke he fale gagao, kua maama lahi e fakaatukehe hana. Ua e fahi tapu ne mole ti laga e manava hana—ka e nakai la hoko e magaaho. Nakai leva ti fanau e tama tote ko Vanessa—kua mamafa ke he molea fakatote e 0.9 kilokulema. “Kua lahi mahaki e fiafia haku,” he liu manatu e Juanita. “Kua matua fifine tuai au!”

Ka e ko e fiafia hana kua nakai loa. Fa e aho ne mole ti mate a Vanessa. He liu manatu e Juanita: “Logona hifo e au e gatigati haku. Kua uta kehe e eke mo matua fifine haku mai ia au. Kua logona e au e nakai  katoatoa. Ko e mena mamahi lahi ke hau ki kaina ke he poko ne kua tauteute e maua ma Vanessa mo e ke kitia e tau tapulu tui loto ikiiki ne fakatau e au ma hana. Ke he ua e mahina ne mui mai, ne fakamoui e au e aho ne fanau a ia. Nakai manako au ke fakalataha atu ke he taha tagata.”

To ki mua ka e aga ia? Liga ko e mena uka ke he falu ke maama, ka e ko lautolu ne, tuga a Juanita, ne kua fita he hohoko atu ke he tau mena ia, ne fakamaama mai ko e maanu ha lautolu ke he tama mukemuke ha lautolu kua tatai ni ki a lautolu ne kua moui ke he falu a magaaho. Leva ato fanau e tama, he talahau e lautolu, kua fita he ofania tuai he hana tau mamatua. Kua ha ha i ai e mafanaaga uho mo e matua fifine. He magaaho ka mate e tama mukemuke ia, kua logona hifo he matua fifine ko e tagata moli kua galo. Ti ko e mena ia kua lata e falu ke maama.

Taha matua fifine ne fakatata mai e tau logonaaga hana he magaaho ne tala age ko e tama ono tau he moui hana kua mate fakaofo ha ko e gagao he atefua he fanau mai. “Kua moua e au e tau faga aga kehekehe—nakai fai logonaaga, nakai talitonu, logonaaga hehe, mo e ita ke he haku a tane mo e ekekafo he nakai mailoga e kelea lahi he gagao hana.”

Ko e ita ko e taha fakamailoga a ia he maanu. Liga ko e ita ke he tau ekekafo mo e tau nosi, he manatu kua lata ia lautolu ke mua atu e leveki ke he tagata ne mate. Po ke ita ke he tau kapitiga mo e tau magafaoa ne, kua tuga, talahau po ke taute e mena hepe. Falu kua ita ki a ia ne mole he tiaki ke leveki fakamitaki e tino malolo hana. He liu manatu e Stella: “Liu au manatu e ita ke he tane haku he iloa e au ko e liga kehe e mena ka tupu. Ha kua lahi e gagao hana, ka e nakai fakanogonogo a ia ke he hatakiaga he tau ekekafo.” Mo e falu magaaho kua ha ha i ai e ita ki a ia ne mole ha ko e tau kavega he mate hana ne tamai ki a ia ne moui.

Ko e falu kua logona hifo e agahala ha ko e ita—ko e kakano, kua liga fakahala e lautolu a lautolu ha kua logona hifo e ita. Ko e falu foki kua tukuaki e lautolu a lautolu ha ko e mate he fakahele ha lautolu. “Ko e mena nakai na mate a ia,” he talahau e lautolu ki a lautolu ni, “ane malolo ni au ke fekau a ia ke fano tuai ke he ekekafo” po ke “fekau a ia ke kitia e taha ekekafo foki” po ke “fekau a ia ke leveki fakamitaki e tino malolo hana.”

Ma e falu kua hokulo e logonaaga hehe ke he mena ia, mua atu ka mate fakaofo e fakahele ha lautolu, ne kua nakai amanaki ki ai. Kua liliu a lautolu ke manamanatu ke he tau magaaho ne ita a lautolu  ki a ia ne mole po ke ne taufetoko mo ia. Po ke liga logona hifo e lautolu kua nakai koenaia e mena kua lata ke taute e lautolu ki a ia ne mate.

Ko e fakaholoaga loa he maanu he tau matua fifine tokologa kua lago atu ke he tau mena ne talahau he tau tagata iloa mena ko e galo he tama kua fakatumau e vahaloto ke he tau momoui he tau mamatua, mua atu ke he matua fifine.

Ko e galo he hoa he fakamauaga ko e taha faga ia he mamahi, mua atu ka takitaki e laua e moui malolo tokoua. Kua eke e mena ia foki mo fakaotiaga he puhala moui ha laua, he tau o fenoga, gahua, fakafiafiaaga tino, mo e falanaki he taha ke he taha.

Kua fakamaama mai e Eunice e mena ne tupu he magaaho ne amanaki e tane hana ti mate he gagao fakaofo he atefua. “Ke he fahitapu fakamua, kua ha ha ai au he tuaga nakai fai logonaaga, tuga kua fakaoti e gahuahuaaga haku. Kua nakai maeke foki au ke kamata po ke honogi e tau mena. Ka e ko e haku a fakakakanoaga kua tumau ke he puhala nakai fia fakalataha. Ha ko au a ia mo e haku tane he magaaho ne lali a lautolu ke fakamalolo a ia he fakaaoga e CPR mo e tau vai lakau, ti kua nakai moua e au e tau fakamailogaaga ke fatipiko ne fa mahani ki ai. Ka e pete ni he  pihia, kua ha ha i ai e logonaaga lahi e tupetupe, ke tuga kua kitekite atu au ke he motoka ne kua to he feutu ka e nakai fai mena au ke taute hagaao ki ai.”

Ti tagi nakai a ia? “Ka e ha, tagi moli au, mua atu he magaaho ne totou e au e tau teau he tau tohi fakaalofa hohofi ne moua e au. Tagi au he totou a lautolu takitokotaha. Lagomatai he mena ia au ke fehagaao atu ke he vala he aho ne toe. Ka e nakai fai mena ne lagomatai he magaaho ne fa liu huhu mai ki a au ko e fefe au. Kua kitia maaliali, kua fakaatukehe au.”

Ka ko e heigoa ne lagomatai a Eunice ke fakatumau he magahala he hana a maanu? “Mo e nakai mailoga ai, kua amanaki au ti taute e fifiliaga ke holo atu ki mua mo e moui haku,” he talahau e ia. “Ka e, ko e mena ne mamahi agaia au ki ai ko e magaaho ka manatu e au e tane haku, ne ofania lahi e moui, kua nakai ha ha i hinei ke olioli ki ai.”

Ko e tau tagata tohia he Leavetaking—When and How to Say Goodbye kua fakatonutonu mai: “Kia nakai toka e falu ke pule ke he mena kua lata a koe ke taute po ke logona hifo. Ko e fakaholoaga maanu ko e mena nakai tatai ke he tau tagata oti. Falu liga to manatu—mo e tala atu ki a koe kua manamanatu a lautolu—kua to lahi e maanu hau po ke nakai koenaia e maanu hau. Fakamagalo a lautolu mo e fakanimo e tau mena ia. Ka lali a koe ke fakaohooho a koe ke taute e tau mena ne talaga he falu po ke he fakatokaaga katoa, to fakatunoa e koe e tupu hau ke liu moua e logonaaga malolo.”

E moli, ko e tau tagata kehekehe kua maanu a lautolu ke he tau puhala kehekehe. Nakai ko e lali a mautolu ke pehe ko e taha puhala kua mitaki lahi ke he taha ma e tau tagata oti. Ka e ke he taha puhala ni, kua tupu mai e matematekelea he magaaho ka tu ai e nakai gahuahua, he magaaho ka nakai maeke e tagata ne lahi e maanu ke fakafeilo atu ke he moli he tuaga. Ti liga lata mogoia ke moua e lagomatai mai he tau kapitiga loto hohofi noa. Kua pehe mai e Tohi Tapu: “Kua fakaalofa e kapitiga ke he tau aho oti kana; kua fanau foki e matakainaga ke lata ai mo e aho matematekelea.” Ti aua neke matakutaku ke kumi e lagomatai, ke tutala mo e ke tagi.—Fakatai 17:17.

Ko e maanu ko e aga fa mahani ke he galo, mo e kua nakai hepe he maanu hau ke maaliali atu ke he falu. Ka e ha ha i ai e falu huhu kua lata ke tali: ‘Maeke fefe au ke nofo mo e haku a maanu? Kua hako kia ke moua e tau logonaaga hepe mo e ita? Maeke fefe ia au ke fehagai atu ke he tau aga nei? Ko e heigoa ka lagomatai au ke fakauka ha ko e galo mo e maanu?’ Ko e vala ne mui mai ka tali e tau huhu nei mo e falu foki.