Timotheüs: Dit is de eerste keer dat Timotheüs in de Bijbel vermeld wordt. Zijn naam komt uit het Grieks en betekent ‘vereerder van God’. Het is niet precies bekend wanneer Timotheüs het christendom aanvaardde. Maar zijn gelovige Joodse moeder Eunice en waarschijnlijk ook zijn grootmoeder Loïs onderwezen hem van kinds af aan ‘de heilige geschriften’ (de Hebreeuwse Geschriften) zoals de Joden ze begrepen (2Ti 1:5; 3:15). Het is heel waarschijnlijk dat Eunice en Loïs christen werden toen Paulus Lystra bezocht tijdens zijn eerste zendingsreis. Er wordt gezegd dat Timotheüs een Griekse vader had. Dat betekent dat zijn vader Griekse voorouders had of dat hij van een ander ras was. Blijkbaar was hij geen christen. Paulus kwam tijdens zijn tweede zendingsreis (eind 49 of begin 50) naar Lystra, waar Timotheüs kennelijk woonde. In die tijd was Timotheüs een christelijke discipel over wie ‘positief werd gesproken door de broeders in Lystra en Ikonium’ (Han 16:2). Hij was toen misschien rond de 20, een conclusie die wordt ondersteund door wat Paulus zo’n 10 tot 15 jaar later tegen hem zegt: ‘Laat niemand ooit neerkijken op je jeugd’ (1Ti 4:12, waarschijnlijk geschreven tussen 61 en 64). Dat wijst erop dat Timotheüs ook toen nog relatief jong was.

besneed hij hem: Paulus wist heel goed dat besneden zijn geen vereiste was voor een christen (Han 15:6-29). Timotheüs, die een vader had die geen gelovige was, was niet besneden. Paulus wist dat sommige Joden die ze tijdens hun predikingstocht zouden ontmoeten hier aanstoot aan konden nemen. Om te voorkomen dat hun werk hierdoor belemmerd zou worden, vroeg Paulus Timotheüs om deze pijnlijke ingreep te ondergaan. Beide mannen waren hiermee een goed voorbeeld van wat Paulus later aan de Korinthiërs schreef: ‘Voor de Joden ben ik geworden als een Jood om Joden te winnen’ (1Kor 9:20).

de apostelen en ouderlingen in Jeruzalem: Zoals blijkt uit de aantekening bij Han 15:2 hadden sommige oudsten in Israël de leiding op nationaal niveau. Op een vergelijkbare manier vormden deze ouderlingen in Jeruzalem samen met de apostelen een besturend lichaam voor alle christelijke gemeenten in de eerste eeuw. Nadat deze apostelen en ouderlingen de besnijdeniskwestie hadden behandeld, maakten ze hun beslissing bekend aan de gemeenten, en die beslissing werd als gezaghebbend aanvaard.

Asia: Zie Woordenlijst.

de geest van Jezus: Blijkbaar duidt dit op Jezus’ gebruik van de heilige geest of actieve kracht, die hij ‘van de Vader had ontvangen’ (Han 2:33). Als hoofd van de christelijke gemeente gebruikte Jezus de geest om het predikingswerk van de eerste christenen te leiden en aan te geven op welke gebieden ze zich moesten richten. In dit geval gebruikte Jezus ‘de heilige geest’ om te voorkomen dat Paulus en zijn reisgenoten in de provincies Asia en Bithynië gingen prediken (Han 16:6-10). Maar die gebieden werden later wel met het goede nieuws bereikt (Han 18:18-21; 1Pe 1:1, 2).

gingen ze (...) voorbij: Of ‘reisden ze door’. Het Griekse werkwoord parerchomai, dat hier is vertaald met ‘voorbijgaan’, laat ruimte voor de gedachte dat Paulus en zijn reisgenoten door het gebied reisden, wat ze kennelijk deden. Troas was een zeehaven in Mysië, een streek in het NW van Klein-Azië. Ze moesten door Mysië om in Troas te komen, dus ze ‘gingen Mysië voorbij’ in de zin dat ze door het gebied reisden zonder te stoppen om er uitgebreid te prediken.

Macedonië: Zie Woordenlijst.

we: Tot aan Han 16:9 is Handelingen helemaal in de derde persoon geschreven, wat wil zeggen dat de schrijver Lukas uitsluitend beschrijft wat anderen zeiden en deden. Maar hier in Han 16:10 verandert die stijl en betrekt Lukas zichzelf bij het verhaal. Vanaf dat punt gebruikt hij de persoonlijke voornaamwoorden we en ons in gedeelten van het verslag die hij kennelijk als een van Paulus’ reisgenoten meemaakte. (Zie aantekening bij Han 1:1 en Inleiding tot Handelingen.) Lukas ging rond het jaar 50 voor het eerst met Paulus mee, van Troas naar Filippi. Maar toen Paulus uit Filippi vertrok, was Lukas niet meer bij hem (Han 16:10-17, 40; zie aantekeningen bij Han 20:5 en 27:1).

het goede nieuws bekend te maken: Zie aantekening bij Han 5:42.

Filippi: Filippi (Philippi) werd oorspronkelijk Krenides genoemd. Halverwege de vierde eeuw v.Chr. veroverde Philippus II van Macedonië (de vader van Alexander de Grote) de stad op de Thraciërs en vernoemde die naar zichzelf. Er waren rijke goudmijnen in die streek, en er werden gouden munten uitgegeven met de naam van Philippus. Rond 168 v.Chr. versloeg de Romeinse consul Lucius Aemilius Paulus de laatste Macedonische koning, Perseus, en nam Filippi en het omliggende gebied in. In 146 v.Chr. werd heel Macedonië een Romeinse provincie. De veldslag waarin Octavianus en Marcus Antonius de legers van Brutus en Gaius Cassius Longinus, de moordenaars van Julius Caesar, versloegen, vond plaats in de Vlakte van Filippi (in 42 v.Chr.). Later maakte Augustus, als herinnering aan zijn grote overwinning, van Filippi een Romeinse kolonie. Toen Octavianus enkele jaren later door de Romeinse senaat tot Caesar Augustus werd benoemd, gaf hij de stad de naam Colonia Augusta Julia Philippensis. (Zie App. B13.)

een rivier: Volgens veel geleerden was dit de Gangites, zo’n 2,4 km ten W van Filippi, op meer dan een sabbatsreis afstand. Sommigen denken dat de Joden misschien niet in de stad mochten samenkomen voor aanbidding omdat Filippi een militaire stad was en ze daarom ver weg moesten samenkomen. Volgens anderen was het de Krenides, een klein riviertje dichter bij de stad, dat plaatselijk de rivier van Lydia genoemd wordt. Maar omdat daar Romeinse graven zijn gevonden en het gebied voor iedereen zichtbaar was, is het volgens sommigen niet waarschijnlijk dat mensen daar gingen bidden. Volgens weer anderen was het een nu droog liggende bedding buiten de Neapolispoort, waar in de vierde of vijfde eeuw een aantal kerken gebouwd zijn ter herinnering aan Paulus’ bezoek aan Filippi.

een gebedsplaats: Misschien was het de Joden niet toegestaan een synagoge in de stad te hebben omdat Filippi een militaire stad was. Of misschien waren er geen tien Joodse mannen in de stad, volgens de traditie het minimumaantal om een synagoge te kunnen stichten.

Een vrouw die Lydia heette: Lydia wordt maar twee keer in de Bijbel vermeld, hier en in Han 16:40. Er is geschreven bewijsmateriaal dat Lydia als eigennaam gebruikt werd, hoewel sommigen denken dat Lydia een bijnaam was die ‘vrouw uit Lydië’ betekende. Lydia en haar huisgenoten werden rond het jaar 50 in Filippi christenen, dus ze hoorden bij de eerste personen in Europa die het christendom aanvaardden als resultaat van Paulus’ prediking. Lydia is misschien nooit getrouwd geweest of was weduwe. Dankzij haar vrijgevigheid kreeg ze de kans te genieten van opbouwende omgang met de zendelingen Paulus, Silas en Lukas (Han 16:15).

een purperverkoopster: Lydia handelde misschien in verschillende soorten purperen goederen, zoals stoffen, kleding, tapijten en verf. Ze kwam oorspronkelijk uit Thyatira, een stad in de streek Lydië in het westen van Klein-Azië. Een inscriptie die in Filippi gevonden is, bewijst dat er een gilde van purperverkopers in die stad was. De Lydiërs en hun buren waren al sinds de tijd van Homerus (de negende of achtste eeuw v.Chr.) beroemd om hun vaardigheid als purperververs. Omdat voor Lydia’s handel een behoorlijk kapitaal nodig was en ze een groot huis had waar ze vier mannen (Paulus, Silas, Timotheüs en Lukas) kon huisvesten, was ze waarschijnlijk een succesvolle, rijke handelaarster. Dat er over haar ‘huisgenoten’ wordt gesproken, kan betekenen dat er familieleden bij haar woonden, maar het kan ook betekenen dat ze slaven en bedienden had (Han 16:15). En het feit dat Paulus en Silas voordat ze de stad verlieten in het huis van deze gastvrije vrouw bijeenkwamen met een paar broeders, lijkt erop te duiden dat het een vergaderplaats werd voor de eerste christenen in Filippi (Han 16:40).

Jehovah opende haar hart: Van Lydia wordt gezegd dat ze God aanbad, wat erop duidt dat ze een Joodse proseliet was (Han 13:43). Op de sabbat kwam ze met andere vrouwen samen op een gebedsplaats bij een rivier buiten Filippi (Han 16:13). Misschien waren er in Filippi weinig Joden en was er geen synagoge. Het kan zijn dat Lydia de aanbidding van Jehovah had leren kennen in Thyatira, waar ze vandaan kwam. Daar woonden namelijk veel Joden en was een Joodse vergaderplaats. Jehovah, de God die ze aanbad, merkte op dat ze vol aandacht was. (Zie App. C3 inleiding en Han 16:14.)

Jehovah trouw ben: Zoals uit de aantekening bij het vorige vers blijkt, is het vanwege Lydia’s achtergrond als Joodse proseliet logisch dat ze aan Jehovah dacht. Ze had net door Paulus’ prediking gehoord over Jezus Christus, maar ze had nog niet laten zien dat ze trouw was aan Jezus. Daarom lijkt het logisch dat ze het had over haar trouw aan de God die ze al aanbad, Jehovah. (Zie App. C3 inleiding en Han 16:15.)

had een demon die haar in staat stelde de toekomst te voorspellen: Lett.: ‘met een pythongeest’. Python was de naam van de mythische slang of draak die de tempel en het orakel van Delphi (Griekenland) bewaakte. Het Griekse puthon werd de aanduiding voor iemand die de toekomst kon voorspellen en ook voor de geest die via zo iemand sprak. Hoewel het woord later werd gebruikt voor buiksprekers, wordt het hier in Handelingen gebruikt voor een demon die een jong meisje in staat stelde de toekomst te voorspellen.

waarzeggerij: Of ‘kunst van het voorspellen’. In de Bijbel wordt over magiërs, astrologen en anderen gezegd dat ze beweerden de toekomst te kunnen voorspellen (Le 19:31; De 18:11). In de Griekse Geschriften wordt alleen in verband met deze gebeurtenis in Filippi gesproken over demonen die de toekomst voorspellen. De demonen bieden tegenstand aan God en aan degenen die zijn wil doen, dus het is niet zo verrassend dat Paulus en Silas veel tegenstand kregen toen ze deze waarzeggende demon uitdreven (Han 16:12, 17-24).

marktplein: Of ‘plein’, ‘forum’. Het Griekse agora wordt hier gebruikt voor een centraal openbaar plein in het oude Midden-Oosten en in de Griekse en Romeinse wereld. Mensen kwamen hier om te kopen en te verkopen en voor samenkomsten. Dit verslag over de gebeurtenissen in Filippi lijkt erop te duiden dat er op het marktplein ook juridische kwesties werden afgehandeld. Opgravingen bij het oude Filippi wijzen erop dat de Via Egnatia midden door de stad liep en dat daarnaast een vrij groot forum (marktplein) was. (Zie aantekeningen bij Mt 23:7 en Han 17:17.)

de magistraten: Het meervoud van het Griekse strategos duidt hier op de hoogste gezagdragers van de Romeinse kolonie Filippi. Ze moesten de orde handhaven, de financiën beheren, wetsovertreders berechten en straffen opleggen.

wij als Romeinen: De stad Filippi was een Romeinse kolonie en de inwoners hadden veel privileges, waaronder mogelijk een gedeeltelijk of beperkt Romeins burgerschap. Dat verklaart misschien waarom ze een sterkere binding met Rome leken te hebben dan anders het geval zou zijn geweest. (Zie aantekening bij Han 16:12.)

het woord van Jehovah: Zie aantekening bij Han 8:25 en App. C3 inleiding en Han 16:32.

zonder uitstel gedoopt: De bewaker en iedereen in zijn huis waren heidenen en waren waarschijnlijk niet op de hoogte van fundamentele Bijbelse waarheden. Nadat Paulus en Silas hun de aanmoediging hadden gegeven: ‘Geloof in de Heer Jezus’, maakten ze ‘het woord van Jehovah’ aan hen bekend, ongetwijfeld heel uitgebreid (Han 16:31, 32). Dat raakte hen diep, want zoals Han 16:34 laat zien, gingen ze nog diezelfde nacht ‘in God geloven’. Daarom was het passend dat ze zonder uitstel gedoopt werden. Toen Paulus en Silas Filippi verlieten, ging Paulus’ reisgenoot Lukas niet met hen mee, zoals blijkt uit Han 16:40. (Zie aantekening bij Han 16:10.) Misschien kon Lukas een tijdlang in Filippi blijven om de nieuwe christenen daar wat extra hulp te geven.

beambten: Het Griekse rhabdouchos (lett.: ‘stafdrager’) duidde op een officiële bediende die een Romeinse magistraat in het openbaar begeleidde en zijn bevelen uitvoerde. De Romeinse benaming was lictor. Sommige taken van de Romeinse beambten leken op die van de politie, maar de Romeinse beambten waren strikt aan de magistraat gebonden en moesten voortdurend tot zijn beschikking staan. Ze konden niet rechtstreeks aan de wensen van het volk voldoen maar volgden alleen de bevelen van hun magistraat op.

we Romeinen zijn: Dat wil zeggen Romeinse burgers. Paulus was een Romeins burger en Silas blijkbaar ook. Volgens de Romeinse wet had een burger altijd recht op een eerlijk proces en mocht hij nooit zonder veroordeling in het openbaar gestraft worden. Een Romeins staatsburger had binnen het keizerrijk bepaalde rechten en privileges. Hij stond onder de Romeinse wet, en niet onder de wet van andere steden in het rijk. Als hij ergens van beschuldigd werd, kon hij ermee instemmen volgens de lokale wetgeving berecht te worden, maar hij behield het recht om door een Romeinse rechtbank gehoord te worden. Als hij ter dood werd veroordeeld, had hij het recht om bij de keizer in beroep te gaan. Paulus predikte overal in het Romeinse Rijk. Hij maakte bij minstens drie voorvallen gebruik van zijn rechten als Romeins burger. De eerste keer was hier in Filippi, toen hij de magistraten erop wees dat ze zijn rechten geschonden hadden door hem te slaan. (Zie voor de andere twee voorvallen de aantekeningen bij Han 22:25 en 25:11.)