Johannes: Het Nederlandse equivalent van de Hebreeuwse naam Johanan, die ‘Jehovah heeft gunst getoond’, ‘Jehovah is goedgunstig geweest’ betekent. De naam van de schrijver wordt niet in dit evangelie vermeld. Maar in de tweede en derde eeuw werd dit boek algemeen aan de apostel Johannes toegeschreven. Waar de naam Johannes in dit evangelie wordt vermeld, verwijst die naar Johannes de Doper, behalve in Jo 1:42 en 21:15-17, waar Jezus de vader van Petrus Johannes noemt. (Zie de aantekeningen bij Jo 1:42 en 21:15.) Hoewel de apostel Johannes nooit bij naam wordt genoemd, wordt er over zijn broer Jakobus en hem gesproken als ‘de zonen van Zebedeüs’ (Jo 21:2; Mt 4:21; Mr 1:19; Lu 5:10; zie aantekening bij Jo 1:6). In de slotverzen van het evangelie verwijst de schrijver naar zichzelf als ‘de discipel van wie Jezus veel hield’ (Jo 21:20-24), en er zijn goede redenen om die uitdrukking in verband te brengen met de apostel Johannes. (Zie aantekening bij Jo 13:23.)

Volgens Johannes: Geen van de evangelieschrijvers vermeldt zijn naam in zijn verslag, en de titel maakte blijkbaar geen deel uit van de oorspronkelijke tekst. In sommige manuscripten van Johannes’ evangelie wordt de titel weergegeven als Euaggelion Kata Ioannen (Goed nieuws [of: Evangelie] volgens Johannes), terwijl in andere de kortere titel Kata Ioannen (Volgens Johannes) wordt gebruikt. Het is niet helemaal duidelijk wanneer men ermee begon zulke titels toe te voegen of te gebruiken. Volgens sommigen was dat in de tweede eeuw, omdat er manuscripten van de evangeliën met de langere titel zijn gevonden die dateren van eind tweede of begin derde eeuw. Volgens sommige geleerden zijn de openingswoorden van het boek Markus (‘Het begin van het goede nieuws over Jezus Christus, de Zoon van God’) misschien de reden waarom de term evangelie (bet.: ‘goed nieuws’) gebruikt ging worden als omschrijving van deze verslagen. Het gebruik van zulke titels met de naam van de schrijver kan om praktische redenen zijn ontstaan, namelijk om de boeken duidelijk te identificeren.

het begin: Wat er in de Bijbel met ‘begin’ wordt bedoeld, hangt af van de context. Het Griekse arche kan hier niet op ‘het begin’ van God de Schepper duiden, want hij is eeuwig en heeft geen begin gehad (Ps 90:2). Het moet daarom slaan op de tijd dat God begon met scheppen. Gods eerste schepping werd het Woord genoemd, een aanduiding voor degene in de hemel die later Jezus werd (Jo 1:14-17). Jezus is dus de enige die terecht ‘de eerstgeborene van de hele schepping’ kan worden genoemd (Kol 1:15). Hij was ‘het begin van de schepping door God’ (Opb 3:14), dus hij bestond voordat andere geestelijke wezens en het heelal werden geschapen. Via Jezus zijn zelfs ‘alle andere dingen in de hemel en op aarde geschapen’ (Kol 1:16; zie de aantekening bij Jo 6:64 voor andere voorbeelden van de manier waarop ‘begin’ wordt gebruikt).

het Woord: Of ‘de Logos’. Grieks: ho logos. Hier wordt het gebruikt als titel, en het komt ook voor in Jo 1:14 en Opb 19:13. Johannes maakt duidelijk dat het Jezus is die deze titel draagt. De titel wordt gebruikt voor Jezus tijdens zijn voormenselijke bestaan als geestelijk wezen, tijdens zijn bediening op aarde als volmaakt mens en nadat hij tot de hemel was verhoogd. Jezus was Gods woordvoerder, zijn communicatiemiddel voor het overbrengen van informatie en instructies aan de andere geestenzonen van de Schepper en aan mensen. Het is dus redelijk om aan te nemen dat Jehovah voordat Jezus naar de aarde kwam bij veel gelegenheden met de mensheid communiceerde via het Woord, zijn hemelse woordvoerder (Ge 16:7-11; 22:11; 31:11; Ex 3:2-5; Re 2:1-4; 6:11, 12; 13:3).

bij: Lett.: ‘naar(toe)’, ‘tot’. In deze context duidt het Griekse voorzetsel pros op directe nabijheid en omgang. Het laat ook uitkomen dat het om afzonderlijke personen gaat, in dit geval het Woord en de enige ware God.

het Woord was een god: Of ‘het Woord was goddelijk (een goddelijke)’. Met deze uitspraak beschrijft Johannes een eigenschap of kenmerk van ‘het Woord’ (Grieks: ho logos; zie aantekening bij het Woord in dit vers), dat wil zeggen Jezus Christus. Als de eerstgeboren Zoon van God via wie God alle andere dingen heeft geschapen, heeft het Woord een unieke positie. Daarom wordt hij terecht beschreven als ‘een god’, ‘een goddelijke’, ‘goddelijk’, ‘een goddelijk wezen’. Veel vertalers geven de voorkeur aan de weergave ‘het Woord was God’ en stellen hem daarmee gelijk aan de almachtige God. Maar er zijn goede redenen om te zeggen dat Johannes niet bedoelde dat ‘het Woord’ dezelfde was als de almachtige God. In de eerste plaats wordt in het zinsdeel ervoor en erna duidelijk gezegd dat het Woord ‘bij God’ was. Bovendien komt het Griekse woord theos drie keer voor in vers 1 en 2. De eerste en de derde keer wordt theos voorafgegaan door het Griekse bepaald lidwoord, maar de tweede keer staat er geen lidwoord. Veel geleerden zijn het erover eens dat het ontbreken van het bepaald lidwoord vóór de tweede theos veelbetekenend is. Als in deze context het lidwoord gebruikt wordt, duidt theos op de almachtige God. Maar waar het lidwoord in deze grammaticale constructie ontbreekt, krijgt theos de functie van een kwalificatie en beschrijft het een kenmerkende eigenschap van ‘het Woord’. Daarom geven een aantal Bijbelvertalingen in onder meer het Duits, Engels, Frans en Nederlands deze tekst op een vergelijkbare manier weer als de Nieuwewereldvertaling en beschrijven ze het Woord als ‘een god’, ‘goddelijk’, ‘een goddelijk wezen’, ‘van goddelijke aard’, ‘als god’. Deze keus wordt ondersteund door oude vertalingen van Johannes’ evangelie in de Koptische dialecten Sahidisch en Bohairisch, die waarschijnlijk uit de derde en vierde eeuw dateren. In deze vertalingen wordt de eerste keer dat theos in Jo 1:1 voorkomt anders weergegeven dan de tweede keer. Die weergaven beklemtonen een eigenschap van ‘het Woord’, namelijk dat zijn aard als die van God was, maar ze stellen hem niet gelijk aan zijn Vader, de almachtige God. In overeenstemming met dit vers zegt Kol 2:9 dat Christus ‘de hele volheid van de goddelijke aard’ heeft. En volgens 2Pe 1:4 zouden ook Christus’ mede-erfgenamen ‘delen in de goddelijke natuur’. Een ander punt is dat in de Septuaginta het Griekse woord theos meestal het equivalent is van de Hebreeuwse woorden voor God, ʼel en ʼelohim, die naar verluidt de grondbetekenis ‘Machtige’, ‘Sterke’ hebben. Deze Hebreeuwse woorden worden gebruikt voor de almachtige God, andere goden en mensen. (Zie aantekening bij Jo 10:34.) Dat het Woord ‘een god’ of ‘een machtige’ wordt genoemd past bij de profetie in Jes 9:6, waarin wordt voorspeld dat de Messias ‘Sterke God’ (niet ‘almachtige God’) zou worden genoemd en dat hij de ‘Eeuwige Vader’ zou worden van iedereen die het voorrecht zou hebben zijn onderdaan te worden. Zijn eigen Vader, ‘Jehovah van de legermachten’, zou dat in zijn ijver doen (Jes 9:7).

Wat is ontstaan: De oudste Griekse manuscripten bevatten in vers 3 en 4 geen interpunctie. De interpunctie in de Nieuwewereldvertaling is gebaseerd op de wetenschappelijke uitgaven van de Griekse tekst die zijn uitgebracht door Westcott en Hort, de United Bible Societies, en Nestle en Aland. Het laatste gedeelte van vers 3 is gekoppeld aan vers 4. Deze weergave geeft aan dat leven en licht zijn ontstaan door middel van het Woord (Kol 1:15, 16). Sommige vertalingen geven een ander begrip van de Griekse tekst weer en koppelen het laatste gedeelte van vers 3 aan de voorgaande woorden. Daardoor wordt de gedachte overgebracht ‘en zonder hem is er helemaal niets ontstaan van wat ontstaan is’. Veel geleerden ondersteunen echter de weergave van de Nieuwewereldvertaling.

hem: Dat wil zeggen het Woord, de Logos. (Zie aantekening bij Jo 1:1.)

leven (...) licht: Deze twee thema’s lopen als een rode draad door het geïnspireerde verslag van Johannes. God is de Bron van het leven, en via Jezus, het Woord, zijn alle andere levensvormen ‘ontstaan’ (Jo 1:3). In die zin is het leven via Jezus Christus gekomen. Via Jezus maakte God het ook mogelijk dat de zondige, stervende mensheid eeuwig leven krijgt. Daarom kan Jezus worden aangeduid als het leven dat het licht voor de mensen werd. Jo 1:9 noemt het Woord ‘het ware licht dat alle soorten mensen licht geeft’. Mensen die Jezus volgen, ‘het licht van de wereld’, zullen ‘het licht van het leven bezitten’ (Jo 8:12). Het Woord is Gods ‘Voornaamste Bewerker van het leven’, die de mensheid verlicht op hun pad naar het leven (Han 3:15).

Johannes: Het Nederlandse equivalent van de Hebreeuwse naam Johanan, die ‘Jehovah heeft gunst getoond’, ‘Jehovah is goedgunstig geweest’ betekent. De naam van de schrijver wordt niet in dit evangelie vermeld. Maar in de tweede en derde eeuw werd dit boek algemeen aan de apostel Johannes toegeschreven. Waar de naam Johannes in dit evangelie wordt vermeld, verwijst die naar Johannes de Doper, behalve in Jo 1:42 en 21:15-17, waar Jezus de vader van Petrus Johannes noemt. (Zie de aantekeningen bij Jo 1:42 en 21:15.) Hoewel de apostel Johannes nooit bij naam wordt genoemd, wordt er over zijn broer Jakobus en hem gesproken als ‘de zonen van Zebedeüs’ (Jo 21:2; Mt 4:21; Mr 1:19; Lu 5:10; zie aantekening bij Jo 1:6). In de slotverzen van het evangelie verwijst de schrijver naar zichzelf als ‘de discipel van wie Jezus veel hield’ (Jo 21:20-24), en er zijn goede redenen om die uitdrukking in verband te brengen met de apostel Johannes. (Zie aantekening bij Jo 13:23.)

als vertegenwoordiger van God gestuurd was: Of ‘door God was gemachtigd’, ‘in opdracht van God kwam’. Johannes de Doper had een opdracht van God gekregen (Lu 3:2) en die omvatte het werk van een prediker of openbare boodschapper. Johannes kondigde niet alleen de komst van de Messias en van Gods Koninkrijk aan, maar spoorde de Joden die naar hem toe kwamen ook aan om berouw te hebben van hun zonden (Mt 3:1-3, 11, 12; Mr 1:1-4; Lu 3:7-9). Johannes de Doper diende als profeet, leraar (met discipelen) en evangelieprediker (Lu 1:76, 77; 3:18; 11:1; Jo 1:35).

Johannes: Dat wil zeggen Johannes de Doper. De schrijver van dit evangelie, de apostel Johannes, heeft het 19 keer over Johannes de Doper, maar in tegenstelling tot de andere evangelieschrijvers gebruikt hij nooit de aanduiding ‘de Doper’. (Zie aantekeningen bij Mt 3:1 en Mr 1:4.) De apostel Johannes maakt wel onderscheid tussen de drie Maria’s (Jo 11:1, 2; 19:25; 20:1). Maar zo’n onderscheid hoefde hij niet te maken als hij het over Johannes de Doper had, want de apostel noemt zichzelf nooit bij naam en iedereen zou begrijpen om welke Johannes het ging. Dit is nog een bevestiging dat de apostel Johannes dit evangelie heeft geschreven. (Zie Inleiding tot Johannes en aantekening bij Jo Titel.)

als getuige: Of ‘tot (voor) een getuigenis’. Het Griekse zelfstandig naamwoord voor getuige (marturia) komt twee keer zo vaak voor in het evangelie van Johannes als in de drie andere evangeliën bij elkaar. Het verwante werkwoord, dat wordt vertaald met getuigen (martureo), komt in Johannes’ evangelie 39 keer voor — en maar 2 keer in de andere evangeliën (Mt 23:31; Lu 4:22, vtn.). Dit Griekse werkwoord wordt zo vaak in verband met Johannes de Doper gebruikt dat hij volgens sommigen ‘Johannes de Getuige’ moet worden genoemd (Jo 1:8, 15, 32, 34; 3:26; 5:33; zie aantekening bij Jo 1:19). In Johannes’ evangelie wordt dit werkwoord vaak ook gebruikt in verband met Jezus’ bediening. Van Jezus wordt vaak gezegd dat hij ‘getuigt’ (Jo 8:14, 17, 18). Vooral interessant zijn Jezus’ woorden tot Pontius Pilatus: ‘Hiervoor ben ik geboren en hiervoor ben ik in de wereld gekomen: om te getuigen van de waarheid’ (Jo 18:37). In de Openbaring aan Johannes wordt Jezus ‘de Trouwe Getuige’ en ‘de trouwe en ware getuige’ genoemd (Opb 1:5; 3:14).

hem: Dat wil zeggen Johannes de Doper. (Vergelijk Han 19:4.)

wereld: Het Griekse woord kosmos duidt hier op de mensenwereld. In deze context lijkt de uitdrukking in de wereld komen niet te slaan op Jezus’ geboorte als mens maar vooral op het feit dat hij er bij zijn doop op uitging onder de mensheid. Na zijn doop voerde hij de bediening uit die hem was toegewezen en was hij een lichtdrager voor de mensenwereld. (Vergelijk Jo 3:17, 19; 6:14; 9:39; 10:36; 11:27; 12:46 en 1Jo 4:9.)

de wereld is via hem ontstaan: Het Griekse woord kosmos (wereld) slaat hier op de mensenwereld, zoals blijkt uit de rest van het vers, waarin wordt gezegd dat de wereld hem niet kende. In niet-religieuze geschriften werd dit Griekse woord soms gebruikt voor het universum en de schepping in het algemeen. Misschien heeft Paulus het woord in die betekenis gebruikt toen hij tot Griekse toehoorders sprak (Han 17:24). Maar in de Griekse Geschriften slaat de term meestal op de mensenwereld of een deel ervan. Het is waar dat Jezus heeft meegewerkt aan het scheppen van alle dingen, waaronder de hemel, de aarde en alles daarop. Maar in dit vers ligt de focus op zijn rol in het ontstaan van de mensheid (Ge 1:26; Jo 1:3; Kol 1:15-17).

vlees: Of ‘mens’. Het Griekse woord sarx wordt hier gebruikt in de betekenis van een fysiek wezen, een levend wezen van vlees. Toen Jezus als mens werd geboren, was hij niet langer een geest. Het was niet zo dat hij alleen maar een vleselijk lichaam aannam, zoals engelen in het verleden hadden gedaan (Ge 18:1-3; 19:1; Joz 5:13-15). Daarom kon Jezus zichzelf terecht ‘de Mensenzoon’ noemen (Jo 1:51; 3:14; zie aantekening bij Mt 8:20).

Het Woord is vlees geworden: Jezus was volledig mens van zijn geboorte tot zijn dood. Hij legde uit met welk doel hij vlees was geworden toen hij zei: ‘Het brood dat ik zal geven voor het leven van de wereld, is mijn vlees’ (Jo 6:51). Bovendien kon Jezus alleen doordat hij volledig mens was, ervaren wat mensen van vlees en bloed meemaken en zo een Hogepriester worden die echt met ons meevoelt (Heb 4:15). Jezus kon niet tegelijkertijd mens en god zijn. In de Bijbel staat dat hij ‘iets lager dan engelen gemaakt was’ (Heb 2:9; Ps 8:4, 5; zie aantekening bij vlees in dit vers). Maar niet iedereen geloofde dat Jezus in het vlees gekomen was. De gnostici bijvoorbeeld, die geloofden dat kennis (Grieks: gnosis) langs mystieke weg kon worden verkregen, combineerden Griekse filosofie en oosterse mystiek met afvallige christelijke leerstellingen. Ze geloofden dat alle materie slecht is. Daarom zeiden ze dat Jezus niet in het vlees was gekomen maar dat het alleen leek alsof hij een menselijk lichaam had. Blijkbaar was er aan het eind van de eerste eeuw al een vroege vorm van het gnosticisme, dus misschien gaat Johannes daar specifiek tegenin als hij schrijft: ‘Het Woord is vlees geworden.’ In zijn brieven waarschuwt hij tegen de valse leer dat Jezus niet ‘in het vlees’ was gekomen (1Jo 4:2, 3; 2Jo 7).

gewoond: Lett.: ‘een tent opgeslagen’, ‘in een tent gewoond’. Uit deze woorden (het Woord ‘heeft bij ons (in een tent) gewoond’) maken sommigen op dat Jezus geen echt mens was maar een incarnatie. Maar Petrus gebruikte het verwante zelfstandig naamwoord, dat met ‘tent’ of ‘tabernakel’ wordt weergegeven, toen hij zijn eigen vleselijke lichaam als een tijdelijke woonplaats beschreef (2Pe 1:13, vtn.). Petrus bedoelde niet dat hij een incarnatie was, hoewel hij wist dat hij binnenkort zou sterven en dat hij in de geest en niet in het vlees zou worden opgewekt (2Pe 1:13-15; zie ook 1Kor 15:35-38, 42-44; 1Jo 3:2).

We hebben zijn glorie gezien: Of ‘we hebben zijn heerlijkheid gezien’. Johannes en de andere apostelen zagen tijdens Jezus’ leven en bediening een glorie (een pracht of verhevenheid) die alleen afkomstig kon zijn van iemand die Jehovah’s eigenschappen volmaakt weerspiegelde. Bovendien was de apostel Johannes samen met Jakobus en Petrus getuige van de transfiguratie of gedaanteverandering van Jezus (Mt 17:1-9; Mr 9:1-9; Lu 9:28-36). Misschien zinspeelde Johannes hier dus niet alleen op Jezus’ weerspiegeling van Gods eigenschappen maar ook op het transfiguratievisioen meer dan 60 jaar eerder. Dat visioen maakte ook een blijvende indruk op Petrus, die zijn brieven zo’n 30 jaar vóór het evangelie van Johannes schreef. Petrus noemde de transfiguratie een geweldige bevestiging van ‘het profetische woord’ (2Pe 1:17-19).

een eniggeboren zoon: Het Griekse woord monogenes, traditioneel vertaald met ‘eniggeboren’, is wel gedefinieerd als ‘de enige in zijn soort’, ‘de enige echte’, ‘uniek’. Het wordt in de Bijbel gebruikt voor de relatie van een zoon of dochter tot zijn of haar ouders. (Zie aantekeningen bij Lu 7:12; 8:42 en 9:38.) In de geschriften van Johannes wordt deze term uitsluitend voor Jezus gebruikt (Jo 3:16, 18; 1Jo 4:9), maar nooit in verband met Jezus’ menselijke geboorte of zijn bestaan als mens. In plaats daarvan gebruikt Johannes de term voor Jezus in zijn voormenselijke bestaan als de Logos, het Woord, degene die ‘in het begin bij God was’, nog ‘voordat de wereld er was’ (Jo 1:1, 2; 17:5, 24). Jezus is de ‘eniggeboren zoon’ omdat hij Jehovah’s Eerstgeborene is en de enige die rechtstreeks door hem is geschapen. Andere geestelijke wezens worden wel ‘zonen van de ware God’ en ‘zonen van God’ genoemd (Ge 6:2, 4; Job 1:6; 2:1; 38:4-7), maar al die zonen zijn door Jehovah geschapen via die eerstgeboren Zoon (Kol 1:15, 16). Samenvattend kunnen we zeggen dat monogenes op twee dingen duidt: Jezus is ‘de enige in zijn soort’, ‘uniek’, ‘onvergelijkelijk’ en hij is de enige zoon die rechtstreeks en uitsluitend door God is gemaakt (1Jo 5:18; zie aantekening bij Heb 11:17).

gunst van God: Of ‘onverdiende goedheid’. Het Griekse woord charis komt in de Griekse Geschriften meer dan 150 keer voor en brengt verschillende betekenisnuances over, afhankelijk van de context. Als het op de onverdiende goedheid van God tegenover mensen slaat, beschrijft het een vrije gave die God heel gul geeft, zonder er iets voor terug te verwachten. Het is een uiting van Gods vrijgevigheid en zijn grote liefde en goedheid waarvoor de ontvanger niets heeft gedaan om die te verdienen. Het wordt puur uit vrijgevigheid gegeven (Ro 4:4; 11:6). Dit woord laat niet per se uitkomen dat de ontvangers zijn goedheid niet waard zijn, wat verklaart dat ook Jezus deze gunst of goedheid van God kon ontvangen. In contexten waarin over Jezus wordt gesproken, wordt het dan ook vertaald met ‘gunst van God’, zoals in dit vers, of ‘gunst’ (Lu 2:40, 52). In andere contexten wordt het weergegeven met ‘gunst’, ‘geliefd’ en ‘goede gaven’ (Lu 1:30; Han 2:47; 7:46; 1Kor 16:3; 2Kor 8:19).

vol gunst van God en vol waarheid: ‘Het Woord’, Jezus Christus, had Gods gunst en sprak altijd de waarheid. Maar de context geeft aan dat deze uitdrukking meer omvat. Jehovah koos zijn Zoon speciaal uit om de onverdiende goedheid en waarheid van zijn Vader volledig uit te leggen en te demonstreren (Jo 1:16, 17). Deze eigenschappen van God werden via Jezus zo volledig geopenbaard dat hij kon zeggen: ‘Wie mij heeft gezien, heeft ook de Vader gezien’ (Jo 14:9). Via Jezus gaf Jehovah onverdiende goedheid en waarheid aan iedereen die daarvoor openstond.

Hij die na mij komt: Johannes de Doper werd zo’n zes maanden vóór Jezus geboren en begon vóór Jezus met zijn bediening. In die betekenis kwam Jezus ‘na’ Johannes (Lu 1:24, 26; 3:1-20). Maar Jezus deed veel grotere dingen dan Johannes, dus in die zin is hij Johannes voorbijgegaan, heeft hij hem in elk opzicht overtroffen. Johannes de Doper erkende Jezus’ voormenselijk bestaan door te zeggen: hij bestond vóór mij.

overladen met onverdiende goedheid: Lett.: ‘onverdiende goedheid op onverdiende goedheid’. Het Griekse woord voor ‘onverdiende goedheid’ is charis. In deze context slaat het op Gods vrijgevigheid en zijn grote liefde en goedheid. Het is iets dat onverdiend wordt gegeven, puur uit vrijgevigheid. (Zie Woordenlijst.) Het dubbele gebruik van charis in combinatie met het Griekse voorzetsel anti duidt op een overvloedige onverdiende goedheid die voortdurend of keer op keer wordt getoond. De gedachte kan ook worden weergegeven met ‘voortdurende onverdiende goedheid’.

de wet (...) de onverdiende goedheid en de waarheid: In de Griekse Geschriften wordt de wet van Mozes vaak tegenover ‘onverdiende goedheid’ gesteld (Ro 3:21-24; 5:20, 21; 6:14; Ga 2:21; 5:4; Heb 10:28, 29). De wet van Mozes diende als een ‘oppasser die naar Christus leidde’ en bevatte profetische schaduwbeelden die in hem werden vervuld (Ga 3:23-25; Kol 2:16, 17; Heb 10:1). De wet leerde mensen onder andere duidelijk ‘wat zonde is’ (Ro 3:20). Met die kennis kwam het besef dat ‘de zonde als loon de dood betaalt’ en dat ‘elke overtreding en ongehoorzame daad rechtmatig werd bestraft’ (Ro 6:23; Heb 2:2). Hier wijst Johannes op een contrast tussen ‘de wet’ en ‘de onverdiende goedheid en de waarheid’ die via Jezus Christus zijn gekomen. Jezus maakte de dingen die de wet voorafschaduwde, met inbegrip van slachtoffers voor vergeving en verzoening, tot werkelijkheid (Le 4:20, 26). Hij onthulde ook dat God ‘onverdiende goedheid’ (Grieks: charis, ook wel met ‘goede gave’ weergegeven) aan zondige mensen zou tonen door zijn Zoon als zondeverzoenend slachtoffer te geven (Kol 1:14; 1Jo 4:10; zie aantekening bij Ro 6:23 en Woordenlijst ‘Onverdiende goedheid’). Jezus onthulde een nieuwe ‘waarheid’: dat zijn slachtoffer mensen zou bevrijden van zonde en de dood (Jo 8:32; zie aantekening bij Jo 1:14).

De eniggeboren god: Johannes heeft het hier over het Woord, ‘Jezus Christus’, die hij eerder ‘een god’ heeft genoemd (Jo 1:1, 17). Johannes spreekt over Jezus als de eniggeboren Zoon van God (Jo 1:14; 3:16). In dit gedeelte noemt Johannes Jezus ‘de eniggeboren god’, een uitdrukking die Jezus’ unieke positie in Gods regeling beklemtoont. Jezus kan terecht ‘een god’ worden genoemd vanwege de manier waarop het woord god in de Bijbel wordt gebruikt. Deze titel brengt de grondgedachte over van een machtige en wordt in de Bijbel ook voor mensen gebruikt (Ps 82:6; zie aantekeningen bij Jo 1:1 en 10:34). Jezus is ‘een god’ of machtige omdat hij macht en gezag heeft gekregen van de almachtige God, de Vader (Mt 28:18; 1Kor 8:6; Heb 1:2). Omdat Jezus de enige is die rechtstreeks door God is geschapen en de enige via wie alles is ‘ontstaan’ (Jo 1:3), wordt hij terecht ‘de eniggeboren god’ genoemd. Deze uitdrukking laat zien dat Jezus een hogere positie en meer glorie heeft dan alle andere geestenzonen van God. Zoals in sommige Bijbelvertalingen te zien is, staat er in enkele manuscripten ‘de eniggeboren Zoon’. Maar in de oudste en meest gezaghebbende manuscripten staat ‘de eniggeboren god’ (met het bepaald lidwoord in het Grieks) of ‘eniggeboren god’ (zonder het bepaald lidwoord in het Grieks).

dicht bij de Vader is: Of ‘in de boezempositie bij de Vader is’. Lett.: ‘aan de boezem van de Vader’. Deze uitdrukking duidt op een positie van speciale gunst en hechte vriendschap. Het is een stijlfiguur die waarschijnlijk is gebaseerd op de manier waarop maaltijden werden gegeten. De gasten lagen op zo’n manier aan op banken dat iemand tegen de boezem of borst van een goede vriend kon leunen (Jo 13:23-25). Zo wordt Jezus beschreven als de beste vriend van Jehovah, degene die God vollediger en grondiger kon verklaren dan wie maar ook (Mt 11:27).

het getuigenis dat Johannes gaf: Of ‘de getuigenverklaring van Johannes’. In Johannes 1:7 wordt Johannes de Doper een ‘getuige’ genoemd (een vorm van het Griekse marturia, dat hier ook wordt gebruikt), iemand die kwam om te getuigen van het licht. Hetzelfde Griekse woord duidt hier op de bevestiging of verklaring die Johannes de Doper over Jezus gaf en die in de volgende verzen staat.

Elia: Zie aantekening bij Mt 11:14.

de Profeet: Dat wil zeggen de langverwachte profeet die door Mozes was aangekondigd (De 18:18, 19; Jo 1:25-27; 6:14; 7:40; Han 3:19-26).

Jehovah: In dit citaat uit Jes 40:3 komt Gods naam (weergegeven met vier Hebreeuwse medeklinkers, getranslitereerd als JHWH) voor in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst. (Zie App. A5 en C.) De evangelieschrijvers Mattheüs, Markus en Lukas passen deze profetie toe op Johannes de Doper, en hier in het evangelie van Johannes past Johannes de Doper de profetie toe op zichzelf. Johannes zou de weg van Jehovah rechtmaken in de zin dat hij de voorloper zou zijn van Jezus, die zijn Vader zou vertegenwoordigen en in de naam van zijn Vader zou komen (Jo 5:43; 8:29).

doop: Of ‘dompel onder’. Het Griekse baptizo betekent ‘(zich) onderdompelen’. Uit andere Bijbelteksten blijkt dat het bij dopen om volledige onderdompeling ging. Bij één gelegenheid doopte Johannes mensen op een plek in het Jordaandal bij Salim, ‘omdat daar veel water was’ (Jo 3:23). Toen Filippus de Ethiopische eunuch doopte, ‘liepen [ze] allebei het water in’ (Han 8:38). Hetzelfde Griekse woord wordt in de Septuaginta gebruikt in 2Kon 5:14 als wordt gezegd dat Naäman ‘zich zeven keer onderdompelde’ in de Jordaan.

sandaal: Iemands sandalen uittrekken en dragen of zijn sandaalriemen losmaken (Mt 3:11; Mr 1:7; Lu 3:16) werd gezien als een taak voor slaven.

Bethanië: In sommige manuscripten staat ‘Bethabara’ in plaats van ‘Bethanië’, wat terug te zien is in bepaalde Bijbelvertalingen. Maar in de betrouwbaarste manuscripten staat ‘Bethanië’.

Bethanië aan de overkant van de Jordaan: Dat wil zeggen ten O van de Jordaan. Dit Bethanië komt in de Griekse Geschriften maar één keer voor en is niet de plaats dicht bij Jeruzalem (Mt 21:17; Mr 11:1; Lu 19:29; Jo 11:1). De exacte locatie van dit Bethanië ten O van de Jordaan is onbekend. Sommigen denken aan de plaats waar Jezus volgens de traditie gedoopt werd, aan de overkant van de Jordaan tegenover Jericho. Maar het verslag in Jo 1:29, 35, 43 en 2:1 lijkt eerder te duiden op een plaats dichter bij Kana in Galilea dan op de plaats bij Jericho. Het lijkt daarom het waarschijnlijkst dat het iets ten Z van het Meer van Galilea lag, maar dat is niet met zekerheid vast te stellen. (Zie App. B10.)

het Lam van God: Nadat Jezus was gedoopt en door de Duivel was beproefd, presenteerde Johannes de Doper hem als ‘het Lam van God’. Deze uitdrukking komt alleen hier en in Jo 1:36 voor. (Zie App. A7.) Het is passend dat Jezus met een lam wordt vergeleken. In Bijbelse tijden werden schapen geofferd uit zondebesef en om tot God te kunnen naderen. Dat was een voorafbeelding van het slachtoffer dat Jezus zou brengen door zijn volmaakte menselijke leven voor de mensheid te geven. De uitdrukking ‘het Lam van God’ kan verwijzen naar meerdere gedeelten in de geïnspireerde Schrift. Aangezien Johannes de Doper de Hebreeuwse Geschriften goed kende, kan hij hebben gezinspeeld op een of meer van de volgende offerdieren: de ram die Abraham offerde in plaats van zijn eigen zoon Isaäk (Ge 22:13), het paschalam dat in Egypte werd geslacht voor de bevrijding van de Israëlieten uit slavernij (Ex 12:1-13) of het mannetjeslam dat elke ochtend en avond op Gods altaar in Jeruzalem werd geofferd (Ex 29:38-42). Johannes kan ook gedacht hebben aan de profetie van Jesaja waarin over degene die Jehovah ‘mijn dienaar’ noemt gezegd wordt dat hij ‘als een schaap naar de slacht’ zou worden geleid (Jes 52:13; 53:5, 7, 11). Paulus noemde Jezus in zijn eerste brief aan de Korinthiërs ‘ons paschalam’ (1Kor 5:7). Petrus had het over Christus’ ‘kostbare bloed, zoals dat van een lam zonder smet of gebrek’ (1Pe 1:19). En in het boek Openbaring wordt de verheerlijkte Jezus meer dan 25 keer figuurlijk ‘het Lam’ genoemd. (Enkele voorbeelden zijn: Opb 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1.)

de wereld: Het Griekse kosmos houdt in de Griekse literatuur en vooral in de Bijbel nauw verband met de mensheid. In deze context en in Jo 3:16 slaat kosmos op de hele wereld van mensen die schuldig zijn aan zonde, dat wil zeggen de zonde die ze van Adam hebben geërfd.

als een duif: Duiven werden voor heilige dingen gebruikt en hadden een symbolische betekenis. Ze werden als slachtoffer gebracht (Mr 11:15; Jo 2:14-16). Ze stonden symbool voor onschuld en zuiverheid (Mt 10:16). De duif die door Noach werd losgelaten kwam met een olijfblad terug naar de ark, waaruit bleek dat het water van de vloed gezakt was (Ge 8:11) en dat er een tijd van rust en vrede zou aanbreken (Ge 5:29). Het kan dus zijn dat Jehovah de duif bij Jezus’ doop gebruikte om de aandacht te vestigen op Jezus’ rol als de Messias, de zuivere en zondeloze Zoon van God die zijn leven voor de mensheid zou offeren en de basis zou leggen voor een periode van rust en vrede tijdens zijn bestuur als Koning. Toen Gods heilige geest (zijn actieve kracht) bij Jezus’ doop op hem neerdaalde, kan het eruit hebben gezien als het gefladder van een duif die ergens neerstrijkt.

de Zoon van God: Deze uitdrukking wordt in de Bijbel vaak gebruikt voor Jezus (Jo 1:49; 3:16-18; 5:25; 10:36; 11:4). Omdat God niet letterlijk een vrouw heeft en hij geen mens is, moet dit beeldspraak zijn. De bedoeling is de lezer te helpen begrijpen dat Jezus een band met God heeft die te vergelijken is met de band tussen een menselijke zoon en zijn vader. De beeldspraak laat ook uitkomen dat Jezus zijn leven van Jehovah heeft ontvangen. Hij is door Hem geschapen. Op een vergelijkbare manier wordt de eerste mens, Adam, ook een ‘zoon van God’ genoemd. (Zie aantekening bij Lu 3:38.)

Johannes (...) met twee van zijn discipelen: Een van de twee discipelen van Johannes de Doper was ‘Andreas, de broer van Simon Petrus’. (Zie aantekening bij Jo 1:40.)

de twee discipelen (...) volgden (...) Jezus: Dit wijst erop dat de eerste discipelen van Jezus afkomstig waren uit de groep discipelen van Johannes de Doper. (Zie aantekeningen bij Jo 1:35, 40.)

ongeveer het tiende uur: Dat wil zeggen rond 16.00 uur. (Zie aantekening bij Mt 20:3.)

Eén van de twee: Deze twee discipelen werden vermeld in Jo 1:35. De discipel die niet bij naam genoemd wordt, is waarschijnlijk de apostel Johannes, de zoon van Zebedeüs en de schrijver van dit evangelie (Mt 4:21; Mr 1:19; Lu 5:10). Die conclusie wordt ondersteund door het feit dat de schrijver nooit zijn eigen naam vermeldt, de apostel Johannes nooit bij naam noemt en Johannes de Doper altijd gewoon ‘Johannes’ noemt.

de Messias: Of ‘de Gezalfde’. Het Griekse Messias (een transliteratie van het Hebreeuwse woord masjiach) komt maar twee keer in de Griekse Geschriften voor. (Zie Jo 4:25.) De titel masjiach is afgeleid van het Hebreeuwse werkwoord masjach, dat ‘(met een vloeistof) bestrijken of besmeren’ en ‘zalven’ betekent (Ex 29:2, 7). In Bijbelse tijden werden priesters, regeerders en profeten ceremonieel gezalfd met olie (Le 4:3; 1Sa 16:3, 12, 13; 1Kon 19:16). Hier in Jo 1:41 wordt de titel Messias gevolgd door een uitleg: dat vertaald wordt met Christus. De titel Christus (Grieks: Christos) komt meer dan 500 keer in de Griekse Geschriften voor en is het equivalent van de titel Messias. Beide woorden betekenen ‘gezalfde’. (Zie aantekening bij Mt 1:1.)

Jij bent Simon: Simon wordt in de Bijbel op vijf manieren aangeduid. (Zie aantekeningen bij Mt 4:18 en 10:2.) Bij deze gelegenheid komt Jezus Simon kennelijk voor het eerst tegen en geeft hij hem de naam Cefas, van het Semitische Kefa, dat misschien verwant is aan het Hebreeuwse kefim (rotsen) in Job 30:6 en Jer 4:29. De evangelieschrijver Johannes geeft hier ook een uitleg: dat vertaald wordt met Petrus, van Petros, een Griekse naam die ‘rotsblok’, ‘steen’ betekent. In de Bijbel is Simon de enige die zowel deze Semitische naam als deze Griekse naam heeft. Jezus, die kon onderscheiden dat Nathanaël een man was ‘in wie geen bedrog was’ (Jo 1:47; 2:25), kon ook onderscheiden wat voor man Petrus was. Vooral na Jezus’ dood en opstanding bewees Petrus dat hij een rots in de branding was, een versterkende en stabiliserende factor in de gemeente (Lu 22:32; Han 1:15, 16; 15:6-11).

Johannes: Volgens sommige oude manuscripten wordt de vader van Petrus hier Johannes genoemd. In andere oude manuscripten wordt hij Jona genoemd. In Mt 16:17 spreekt Jezus Petrus aan als ‘Simon, zoon van Jona’. (Zie aantekening bij Mt 16:17.) Volgens sommige geleerden zijn de Griekse vormen van de namen Johannes en Jona een andere spelling van dezelfde Hebreeuwse naam.

Nathanaël: Van de Hebreeuwse naam die ‘God heeft gegeven’ betekent. Vermoedelijk is het een andere naam voor Bartholomeüs, een van de 12 apostelen van Jezus (Mt 10:3). Bartholomeüs betekent ‘zoon van Tolmai’ en is een patroniem (een naam die is afgeleid van de naam van de vader). Het was niet iets uitzonderlijks dat Nathanaël Bartholomeüs werd genoemd, oftewel zoon van Tolmai, want een andere man werd gewoon Bartimeüs genoemd, dat wil zeggen de zoon van Timeüs (Mr 10:46). Als Mattheüs, Markus en Lukas het over Bartholomeüs hebben, noemen ze hem in één adem met Filippus. Johannes doet dat op dezelfde manier met Nathanaël en Filippus, wat nog een aanwijzing is dat Bartholomeüs en Nathanaël dezelfde persoon waren (Mt 10:3; Mr 3:18; Lu 6:14; Jo 1:45, 46). Het was niet ongebruikelijk dat een persoon onder meerdere namen bekendstond (Jo 1:42).

in de Wet van Mozes en de Profeten: Deze woorden doen denken aan de uitdrukking ‘de Wet en de Profeten’, die met kleine variaties meerdere keren in de evangeliën wordt gebruikt (Mt 5:17; 7:12; 11:13; 22:40; Lu 16:16). Met ‘de Wet’ worden hier de Bijbelboeken Genesis tot en met Deuteronomium bedoeld en met ‘de Profeten’ de profetische boeken in de Hebreeuwse Geschriften. De combinatie van deze termen kan worden toegepast op de volledige Hebreeuwse Geschriften. De discipelen die hier worden genoemd hadden de Hebreeuwse Geschriften kennelijk goed bestudeerd, en misschien heeft Filippus gedacht aan passages zoals die in Ge 3:15; 22:18; 49:10; De 18:18; Jes 9:6, 7; 11:1; Jer 33:15; Ez 34:23; Mi 5:2; Za 6:12 en Mal 3:1. Sommige Bijbelverzen laten zelfs uitkomen dat de Hebreeuwse Geschriften als geheel getuigen over Jezus (Lu 24:27, 44; Jo 5:39, 40; Han 10:43; Opb 19:10).

Kan uit Nazareth iets goeds komen?: Volgens de algemene opvatting wijst Nathanaëls opmerking erop dat Nazareth een onbelangrijk dorp was waar zelfs de mensen uit Galilea op neerkeken (Jo 21:2). Nazareth wordt niet specifiek vermeld in de Hebreeuwse Geschriften, en ook Josephus noemt deze plaats niet, hoewel hij het wel heeft over het nabijgelegen Jafia (nog geen 3 km ten ZW van Nazareth), dat ook wordt vermeld in Joz 19:12. Maar niet alle steden in Galilea worden in de Hebreeuwse Geschriften of door Josephus vermeld. Het is interessant dat Nazareth in de evangeliën altijd ‘een stad’ (Grieks: polis) wordt genoemd, een woord dat meestal duidt op een bevolkingscentrum dat groter is dan een dorp (Mt 2:23; Lu 1:26; 2:4, 39; 4:29). Nazareth lag in een dalkom, omgeven door heuvels die uitkeken op de vlakte van Esdrelon (Jizreël). Het gebied was dichtbevolkt, en er waren meerdere steden en dorpen in de buurt. Nazareth lag dicht bij belangrijke handelsroutes, dus de inwoners zullen toegang hebben gehad tot informatie over de maatschappelijke, religieuze en politieke activiteiten van die tijd. (Vergelijk Lu 4:23.) Het had ook een eigen synagoge (Lu 4:16). Het lijkt dus niet waarschijnlijk dat het een onbeduidend dorpje was. Misschien liet Nathanaël gewoon merken dat hij verbaasd was dat Filippus kon denken dat iemand uit de nabijgelegen stad Nazareth in Galilea de beloofde Messias kon zijn, aangezien in de Schrift was voorspeld dat de Messias uit Bethlehem in Juda zou komen (Mi 5:2; Jo 7:42, 52).

echt een Israëliet in wie geen bedrog is: Alle afstammelingen van Jakob waren Israëlieten, maar Jezus had het ongetwijfeld over meer dan biologische verwantschap. De naam Israël betekent ‘strijder (volharder) met God’ en Jakob kreeg deze naam nadat hij met een engel had geworsteld om een zegen te krijgen. In tegenstelling tot zijn broer Esau had Jakob waardering voor heilige dingen en was hij bereid zich krachtig in te spannen om Gods gunst te krijgen (Ge 32:22-28; Heb 12:16). Wat Jezus tegen Nathanaël zei, liet uitkomen dat hij niet alleen een Israëliet van geboorte was maar ook net zo’n geloof en toewijding aan Gods wil toonde als zijn voorvader Jakob. Jezus’ woorden (die doen denken aan Ps 32:2) geven ook aan dat er niets huichelachtigs of oneerlijks aan Nathanaël was.

Je zult nog veel grotere dingen zien: Nathanaël zag die woorden al snel in vervulling gaan. Op een bruiloft in zijn geboorteplaats Kana in Galilea was hij getuige van Jezus’ eerste wonder, het veranderen van water in heel goede wijn (Jo 2:1-11; 21:2). Samen met de 11 anderen die later als apostel werden aangesteld, zag Nathanaël hoe Jezus zieken genas, demonen uitdreef en zelfs doden opwekte. Nathanaël en de andere apostelen kregen zelf ook de macht om wonderen te doen en om bekend te maken: ‘Het Koninkrijk van de hemel is nabij’ (Mt 10:1-8).

Echt, ik verzeker jullie: In deze uitdrukking komt twee keer het Griekse amen voor, een transliteratie van het Hebreeuwse ʼamen, dat ‘zo zij het’ of ‘zeker’ betekent. Jezus gebruikt amen vaak om een uitspraak, een belofte of een profetie in te leiden en de absolute betrouwbaarheid ervan te beklemtonen. Dat Jezus het op die manier gebruikt is naar verluidt uniek in religieuze geschriften (Mt 5:18; Mr 3:28; Lu 4:24). Alleen in het evangelie van Johannes wordt het woord de 25 keer dat het voorkomt dubbel gebruikt (amen amen), wat je kunt vertalen als ‘voorwaar, voorwaar’ of ‘vast en zeker’. In deze vertaling is voor het dubbele gebruik van amen ‘echt’ toegevoegd aan de uitdrukking ‘ik verzeker jullie’, die je ook kunt weergeven met ‘ik zeg jullie de waarheid’.

hemel: Het Griekse woord dat hier wordt gebruikt, kan duiden op de letterlijke hemel (de lucht) of op de geestelijke hemel.

engelen: Of ‘boodschappers’. Het Griekse aggelos en het overeenkomende Hebreeuwse malʼakh komen bijna 400 keer in de Bijbel voor. Beide woorden hebben als grondbetekenis ‘boodschapper’. Als het om hemelse boodschappers gaat, worden deze woorden weergegeven met ‘engelen’, maar als het duidelijk om mensen gaat, worden ze weergegeven met ‘boodschappers’. De context maakt meestal duidelijk of het om menselijke of hemelse boodschappers gaat, maar als beide betekenissen mogelijk zijn, staat de alternatieve weergave vaak in een voetnoot (Ge 16:7; 32:3; Job 4:18, vtn.; 33:23, vtn.; Pr 5:6, vtn.; Jes 63:9, vtn.; Mt 1:20; Jak 2:25, vtn.; Opb 22:8; zie Woordenlijst). In het symbolische boek Openbaring kunnen bepaalde verwijzingen naar engelen ook op mensen slaan (Opb 2:1, 8, 12, 18; 3:1, 7, 14).

naar de Mensenzoon: Of ‘in dienst van de Mensenzoon’. Toen Jezus het had over engelen die opstijgen en neerdalen, heeft hij misschien gedacht aan Jakobs visioen van engelen die omhooggingen en afdaalden langs een trap of ladder (Ge 28:12), waarmee wordt aangegeven dat engelen op een belangrijke manier dienst doen en daarbij als het ware heen en weer gaan tussen Jehovah en mensen die zijn goedkeuring hebben. Jezus’ uitspraak laat zien dat degenen die bij Jezus waren, bewijzen hadden dat Gods engelen hem van dienst waren en dat hij op een bijzondere manier zorg en leiding van zijn Vader kreeg.

Mensenzoon: Zie aantekening bij Mt 8:20.