het 15de regeringsjaar van Tiberius: Caesar Augustus stierf op 17 augustus 14 n.Chr. (volgens de gregoriaanse kalender). Op 15 september liet Tiberius zich door de Romeinse senaat uitroepen tot keizer. Als wordt geteld vanaf de dood van Augustus, liep het 15de regeringsjaar van Tiberius van augustus 28 tot augustus 29. Als wordt geteld vanaf het moment dat hij formeel tot keizer werd uitgeroepen, liep het 15de jaar van september 28 tot september 29. Johannes begon kennelijk in de lente van het jaar 29 met zijn bediening, wat binnen het 15de regeringsjaar van Tiberius valt. In het 15de jaar van Tiberius zou Johannes zo’n 30 jaar zijn geweest, de leeftijd waarop de Levitische priesters hun dienst in de tempel begonnen (Nu 4:2, 3). En volgens Lu 3:21-23 was Jezus ‘ongeveer 30 jaar’ toen hij door Johannes gedoopt werd en ‘met zijn werk begon’. Jezus stierf in het voorjaar, in de maand nisan, dus zijn bediening van drieënhalf jaar begon kennelijk in de herfst, rond de maand ethanim (september/oktober). Johannes was waarschijnlijk een halfjaar ouder dan Jezus en begon zijn bediening kennelijk een halfjaar eerder dan Jezus (Lu hfst. 1). Daarom lijkt het een redelijke conclusie dat Johannes’ bediening begon in de lente van 29. (Zie aantekeningen bij Lu 3:23 en Jo 2:13.)

Herodes: Dat wil zeggen Herodes Antipas, de zoon van Herodes de Grote. (Zie Woordenlijst.)

districtsregeerder: Lett.: ‘tetrarch’, dat wil zeggen een ondergeschikte districtsregeerder of vazalvorst die alleen met toestemming van de Romeinse overheid regeerde. (Zie aantekeningen bij Mt 14:1 en Mr 6:14.)

zijn broer Filippus: Dat wil zeggen de halfbroer van Herodes Antipas. Filippus was een zoon van Herodes de Grote en zijn vrouw Cleopatra van Jeruzalem. Soms wordt hij Filippus de tetrarch genoemd om hem te onderscheiden van zijn halfbroer die ook Filippus heette (ook wel Herodes Filippus genoemd) en die in Mt 14:3 en Mr 6:17 wordt vermeld. (Zie ook aantekening bij Mt 16:13.)

Iturea: Een klein gebied dat ten NO van het Meer van Galilea lag en waarvan de grenzen nogal eens verlegd zijn en niet met zekerheid kunnen worden vastgesteld. Kennelijk lag het vlak bij de bergketens de Libanon en de Anti-Libanon. (Zie App. B10.)

Trachonitis: De naam komt van een Grieks grondwoord dat ‘ruw’ betekent en waarschijnlijk verwijst naar het ruige terrein in dat gebied. Trachonitis hoorde bij het gebied ten O van Iturea dat eerder bekendstond als Basan (De 3:3-14), en het was maar zo’n 900 km² groot. De noordelijke grens van het gebied lag zo’n 40 km ten ZO van Damaskus.

Lysanias: Volgens het verslag van Lukas was Lysanias aan het begin van de bediening van Johannes de Doper districtsregeerder (lett.: ‘tetrarch’) van het Romeinse district Abilene. Een inscriptie die is aangetroffen in Abila, de hoofdstad van Abilene, niet ver van Damaskus in Syrië (zie App. B10), bevestigt dat er een tetrarch met de naam Lysanias aan de macht was in de tijd van de Romeinse keizer Tiberius. Deze vondst weerlegt de bewering van sommige critici dat Lukas deze Lysanias heeft verward met een andere Lysanias, de koning van het nabijgelegen Chalkis (Chalcis) die rond 34 v.Chr. gedood werd, tientallen jaren voor de periode waarover Lukas schrijft.

Abilene: Een Romeins district (tetrarchie) dat was vernoemd naar de hoofdstad Abila en in het gebied van de Anti-Libanon ten N van de berg Hermon lag. (Zie Woordenlijst ‘Libanongebergte’.)

overpriester Annas en (...) Kajafas: Bij het specificeren van het begin van de bediening van Johannes de Doper heeft Lukas het over de tijd waarin de Joodse priesterschap werd gedomineerd door twee machtige mannen. Annas werd rond 6/7 n.Chr. tot hogepriester benoemd door Quirinius, de Romeinse gouverneur van Syrië, en bleef in functie tot ongeveer 15 n.Chr. Nadat Annas door de Romeinen was afgezet en zijn ambtstitel was kwijtgeraakt, had hij als voormalig hogepriester en als toonaangevende spreekbuis van de Joodse hiërarchie blijkbaar nog steeds veel macht en invloed. Vijf van zijn zonen hebben de functie van hogepriester bekleed, en zijn schoonzoon Kajafas was hogepriester van ongeveer 18 n.Chr. tot ongeveer 36 n.Chr. Dus hoewel Kajafas in 29 n.Chr. de hogepriester was, kon Annas terecht ‘overpriester’ worden genoemd vanwege zijn dominante positie (Jo 18:13, 24; Han 4:6).

Johannes: Alleen Lukas introduceert Johannes als de zoon van Zacharias. (Zie aantekening bij Lu 1:5.) Ook vermeldt alleen Lukas dat Gods woord tot Johannes kwam, bewoordingen die overeenkomen met die in de Septuaginta over de profeet Elia (1Kon 17:2; 21:28 [20:28, LXX]), die Johannes afbeeldde (Mt 11:14; 17:10-13). De synoptische evangeliën (Mattheüs, Markus en Lukas) vermelden alle drie dat Johannes in de woestijn was, maar Mattheüs zegt dat het om ‘de woestijn van Judea’ ging, dat wil zeggen de onvruchtbare en bijna onbewoonde oostelijke helling van het gebergte van Judea die zo’n 1200 m afdaalt naar de westelijke oever van de Jordaan en de Dode Zee. (Zie aantekening bij Mt 3:1.)

dopen als symbool van berouw: Zie aantekening bij Mr 1:4.

Jehovah: In dit citaat uit Jes 40:3 komt Gods naam (weergegeven met vier Hebreeuwse medeklinkers, getranslitereerd als JHWH) voor in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst. (Zie App. C.) Lukas past deze profetie toe op Johannes de Doper. Johannes zou de weg van Jehovah vrijmaken in de zin dat hij de voorloper zou zijn van Jezus, die zijn Vader zou vertegenwoordigen en in de naam van zijn Vader zou komen (Jo 5:43; 8:29). In het evangelie van de apostel Johannes past Johannes de Doper deze profetie toe op zichzelf (Jo 1:23).

Maak zijn paden recht: Zie aantekening bij Mt 3:3.

gedoopt: Of ‘ondergedompeld’. (Zie aantekening bij Mt 3:11.)

Addergebroed!: Of ‘kinderen van adders!’ Zie aantekening bij Mt 3:7.

vruchten die bij berouw passen: Het meervoud van het Griekse woord voor vrucht (karpos) wordt hier figuurlijk gebruikt voor daden en aanwijzingen waaruit een verandering van denken of instelling zou blijken bij degenen die naar Johannes luisterden (Mt 3:8; Han 26:20; zie aantekeningen bij Mt 3:2, 11 en Woordenlijst).

belastinginners: Zie aantekening bij Mt 5:46.

soldaten: Kennelijk Joodse soldaten die misschien een soort politietoezicht uitoefenden en betrokken waren bij douaneheffingen of andere vormen van belasting. Joodse soldaten stonden in een verbondsverhouding met Jehovah. Als ze gedoopt wilden worden als symbool van berouw van zonden, moesten ze hun gedrag veranderen en stoppen met het afpersen van mensen en met andere misdrijven waar de soldaten berucht om waren (Mt 3:8).

vals beschuldigen: Het Griekse woord sukofanteo dat hier gebruikt wordt, is in Lu 19:8 vertaald met ‘afgeperst’ of ‘afgeperst door valse beschuldiging’. (Zie aantekening bij Lu 19:8.) Volgens sommigen betekent het werkwoord letterlijk zoiets als ‘nemen door het tonen van vijgen’. Er zijn meerdere verklaringen voor de oorsprong van dit woord. Een ervan is dat het in het oude Athene verboden was vijgen uit de provincie te exporteren. Iemand die anderen aangaf op de beschuldiging vijgen uit te voeren, werd een ‘vijgentoner’ (d.w.z. vijgenverklikker of sycofant) genoemd. Later werd de uitdrukking gebruikt voor iemand die valse aanklachten deed om er zelf beter van te worden of voor een afperser.

wat je als soldaat krijgt: Of ‘je salaris’, ‘je soldij’. De uitdrukking wordt hier gebruikt als een militaire technische term en duidt op het salaris, het rantsoengeld of de toelage van een soldaat. Het kan zijn dat de toelage van soldaten oorspronkelijk voedsel en andere proviand omvatte. De Joodse soldaten die bij Johannes kwamen, oefenden misschien een soort politietoezicht uit, vooral in verband met douaneheffingen of andere vormen van belasting. Het kan zijn dat Johannes deze raad gaf omdat de meeste soldaten slecht betaald kregen en er kennelijk een tendens onder hen was hun macht te misbruiken om hun inkomen aan te vullen. In 1Kor 9:7, waar Paulus het heeft over het loon waar een christelijke ‘soldaat’ recht op heeft, wordt dezelfde term weergegeven met ‘op eigen kosten’.

was vol verwachting: Of ‘verwachtte met spanning’. Misschien kwam dit doordat de engelen de geboorte van Jezus hadden aangekondigd en de herders die boodschap vervolgens hadden doorverteld (Lu 2:8-11, 17, 18). Later praatte de profetes Anna in de tempel openlijk over het kind (Lu 2:36-38). En de uitspraak van de astrologen dat ze gekomen waren om eer te bewijzen aan ‘de pasgeboren koning van de Joden’ had impact op Herodes, de overpriesters, de schriftgeleerden en iedereen in Jeruzalem (Mt 2:1-4).

doop jullie: Zie aantekening bij Mt 3:11.

sandalen: Zie aantekening bij Mt 3:11.

wanschop: Zie aantekening bij Mt 3:12.

kaf: Zie aantekening bij Mt 3:12.

vuur dat niet uitgedoofd kan worden: Zie aantekening bij Mt 3:12.

districtsregeerder: Zie aantekening bij Mt 14:1.

Terwijl hij bad: Lukas besteedt in zijn evangelie extra aandacht aan het gebed. Enkele gebeden van Jezus worden alleen door Lukas vermeld. Lukas voegt hier bijvoorbeeld het detail toe dat Jezus bad tijdens zijn doop. Kennelijk zijn enkele belangrijke uitspraken uit dat gebed van Jezus later opgetekend door Paulus (Heb 10:5-9). Andere voorbeelden van gebeden van Jezus die alleen Lukas vermeldt, staan in Lu 5:16; 6:12; 9:18, 28; 11:1 en 23:46.

de hemel: Zie aantekening bij Mt 3:16.

werd de hemel geopend: God zorgde er blijkbaar voor dat Jezus hemelse zaken kon waarnemen en begrijpen. Het kan heel goed zijn dat daar ook de herinnering aan zijn voormenselijke leven bij hoorde. Uit de dingen die Jezus na zijn doop zei, vooral in zijn innige gebed in de paschanacht van 33, blijkt dat hij wist van zijn leven in de hemel en dat hij zich herinnerde wat hij zijn Vader had horen zeggen en had zien doen en ook welke eer hij in de hemel had gehad (Jo 6:46; 7:28, 29; 8:26, 28, 38; 14:2; 17:5). Die herinneringen heeft Jezus misschien teruggekregen toen hij gedoopt en gezalfd werd.

gedaante van een duif: Duiven werden voor heilige dingen gebruikt en hadden een symbolische betekenis. Ze werden als slachtoffer gebracht (Mr 11:15; Jo 2:14-16). Ze stonden symbool voor onschuld en zuiverheid (Mt 10:16). De duif die door Noach werd losgelaten kwam met een olijfblad terug naar de ark, waaruit bleek dat het water van de vloed gezakt was (Ge 8:11) en dat er een tijd van rust en vrede zou aanbreken (Ge 5:29). Het kan dus zijn dat Jehovah de duif bij Jezus’ doop gebruikte om de aandacht te vestigen op Jezus’ rol als de Messias, de zuivere en zondeloze Zoon van God die zijn leven voor de mensheid zou offeren en de basis zou leggen voor een periode van rust en vrede tijdens zijn bestuur als Koning. Toen Gods heilige geest (zijn actieve kracht) bij Jezus’ doop op hem neerdaalde, kan het eruit hebben gezien als het gefladder van een duif die ergens neerstrijkt.

klonk er een stem uit de hemel: De eerste van de drie keer in de evangeliën waar wordt gezegd dat Jehovah met hoorbare stem tot mensen spreekt. (Zie aantekeningen bij Lu 9:35 en Jo 12:28.)

Jij bent mijn geliefde Zoon: Zie aantekening bij Mr 1:11.

Ik heb je goedgekeurd: Zie aantekening bij Mr 1:11.

met zijn werk begon: Of ‘met zijn bediening begon’, ‘begon te onderwijzen’. Lett.: ‘begon’, ‘startte’. Lukas gebruikt in Han 1:21, 22 en 10:37, 38 dezelfde Griekse term als hij het heeft over het begin van Jezus’ bediening op aarde. Zijn openbare bediening omvatte prediken, onderwijzen en discipelen maken.

De mensen kenden hem als de zoon van Jozef: Jozef was eigenlijk Jezus’ adoptievader, want Jezus was verwekt door heilige geest. Maar de mensen in Nazareth zagen Jezus als de zoon van Jozef omdat hij door Jozef en Maria werd opgevoed. Dat blijkt ook uit teksten als Mt 13:55 en Lu 4:22, waarin gezegd wordt dat de inwoners van Nazareth Jezus ‘de zoon van de timmerman’ en ‘een zoon van Jozef’ noemden. Mensen die aanstoot aan Jezus namen zeiden eens: ‘Is dit niet Jezus, de zoon van Jozef? We kennen zijn vader en moeder toch?’ (Jo 6:42) En Filippus zei over hem tegen Nathanaël: ‘Het is Jezus, de zoon van Jozef’ (Jo 1:45). Lukas’ verslag laat uitkomen dat Jezus alleen maar ‘de zoon van Jozef’ werd genoemd omdat de mensen hem zo kenden.

De mensen kenden hem als: Of mogelijk ‘zoals wettelijk was vastgelegd’. Enkele geleerden hebben deze weergave voorgesteld omdat de Griekse term ruimte laat voor deze betekenis. In deze context zou die weergave de gedachte overbrengen van een wettelijke vaststelling volgens de genealogische informatie die toen beschikbaar was. Maar de weergave die in de hoofdtekst van de Nieuwewereldvertaling is gebruikt, wordt door de meeste geleerden ondersteund.

Jozef, de zoon van Eli: Volgens Mt 1:16 ‘was Jakob de vader van Jozef, de man van Maria’. In het verslag van Lukas wordt Jozef ‘de zoon van Eli’ genoemd, wat kennelijk betekent dat hij de schoonzoon van Eli is. (Zie voor een vergelijkbaar geval de aantekening bij Lu 3:27.) Het was voor de Joden gebruikelijk om in geslachtsregisters alleen de mannen te vermelden, ook als de afstammingslijn tussen een grootvader en zijn kleinzoon via een dochter liep. Dat zou de reden kunnen zijn waarom Lukas de naam van de dochter weglaat en haar man als zoon vermeldt. Kennelijk volgt Lukas Jezus’ afstammingslijn via Maria, dus het lijkt erop dat Eli de vader van Maria was en dus Jezus’ grootvader van moederskant. (Zie aantekeningen bij Mt 1:1, 16 en Lu 3:27.)

Zerubbabel, de zoon van Sealthiël: Hoewel Zerubbabel vaak ‘de zoon van Sealthiël’ wordt genoemd (Ezr 3:2, 8; 5:2; Ne 12:1; Hag 1:1, 12, 14; 2:2, 23; Mt 1:12), wordt hij één keer vermeld bij ‘de zonen van Pedaja’, een broer van Sealthiël (1Kr 3:17-19). Waarschijnlijk was Zerubbabel de biologische zoon van Pedaja, maar het lijkt erop dat hij wettelijk gezien de zoon van Sealthiël was. Misschien is Pedaja overleden toen zijn zoon Zerubbabel nog jong was en heeft Pedaja’s oudste broer, Sealthiël, Zerubbabel opgevoed als zijn eigen zoon. Het kan ook zijn dat Sealthiël kinderloos gestorven is en dat Pedaja een zwagerhuwelijk is aangegaan met zijn vrouw. In dat geval zou de zoon van Pedaja bij Sealthiëls vrouw gezien worden als de wettelijke erfgenaam van Sealthiël.

Sealthiël, de zoon van Neri: Volgens 1Kr 3:17 en Mt 1:12 was Sealthiël de zoon van Jechonja, niet die van Neri. Misschien was Sealthiël getrouwd met een dochter van Neri, waardoor hij zijn schoonzoon zou zijn en dus ‘de zoon van Neri’ kon worden genoemd. Het was in Hebreeuwse geslachtsregisters niet ongebruikelijk om een schoonzoon als een zoon te vermelden. Zo noemt Lukas Jozef ‘de zoon van Eli’, kennelijk de vader van Maria. (Zie aantekening bij Lu 3:23.)

Jezus: Of ‘Jozua (Jesua)’. In enkele oude manuscripten staat hier ‘Jose(s)’. (Zie aantekening bij Mt 1:21.)

Nathan: De zoon van David en Bathseba, een voorouder van Maria (2Sa 5:13, 14; 1Kr 3:5). In de Griekse Geschriften wordt hij alleen hier vermeld. Jezus’ afstammingslijn in Lukas verschilt van die in Mattheüs, maar bijna alle verschillen in de namen zijn te verklaren als we ons realiseren dat Lukas de afstamming via Davids zoon Nathan volgt en Mattheüs de afstamming via Davids zoon Salomo (Mt 1:6, 7). Kennelijk volgt Lukas de afstammingslijn van Maria en toont hij daarmee Jezus’ biologische afstamming van David aan, terwijl Mattheüs Jezus’ wettelijke recht op Davids troon aantoont door weer te geven dat hij van Salomo afstamt via Jozef, die wettelijk gezien Jezus’ vader was. Zowel Mattheüs als Lukas geeft aan dat Jozef de adoptievader van Jezus was. (Zie aantekeningen bij Mt 1:1, 16 en Lu 3:23.)

Salmon: De Griekse spelling is in sommige oude manuscripten ‘Sala’ en in andere ‘Salmon’. Salmon trouwde met Rachab uit Jericho en werd de vader van Boaz (Ru 4:20-22; Mt 1:4, 5). In 1Kr 2:11 wordt een Hebreeuwse spellingsvariant van de naam gebruikt. Daar staat: ‘Salma werd de vader van Boaz.’

Arni: Dit is een variant op de naam Ram (Grieks: Aram) in Mt 1:3, 4. In 1Kr 2:9 is Ram een van ‘de zonen die Hezron kreeg’ en Ru 4:19 zegt: ‘Hezron werd de vader van Ram.’ Enkele manuscripten gebruiken hier in Lukas’ verslag Ram, maar veel manuscripten gebruiken de variant Arni.

de zoon van Kainan: Een paar oude manuscripten laten ‘de zoon van Kainan’ hier weg. Dat komt overeen met de masoretische tekst van Ge 10:24; 11:12, 13 en 1Kr 1:18, waar Selah vermeld wordt als de zoon van Arpachsad. Maar de naam Kainan komt in deze geslachtsregisters wel voor in beschikbare exemplaren van de Griekse Septuaginta, zoals de Codex Alexandrinus uit de vijfde eeuw. In de meeste Bijbelvertalingen wordt ‘de zoon van Kainan’ hier vermeld, aangezien veel manuscripten van het evangelie van Lukas het weergeven ervan ondersteunen.

de zoon van Adam: Lukas voert de afstammingslijn van Jezus terug tot Adam, de voorvader van de hele mensheid. Dat past bij Lukas’ doelstelling om goed nieuws voor alle mensen te schrijven, zowel Joden als niet-Joden. Mattheüs, die zijn evangelie voornamelijk voor de Joden geschreven lijkt te hebben, voert Jezus’ afstammingslijn terug tot Abraham. Dat Lukas’ evangelie een breed publiek moest aanspreken, is ook te zien in de gedeelten waaruit blijkt dat Christus’ boodschap en daden een goede uitwerking hadden ongeacht iemands achtergrond — die over een Samaritaanse melaatse, een rijke belastinginner en zelfs een veroordeelde dief aan een martelpaal (Lu 17:11-19; 19:2-10; 23:39-43).

Adam, de zoon van God: Deze vermelding verwijst terug naar de oorsprong van de mensheid en is in overeenstemming met het Genesisverslag, waar staat dat de eerste mens door God is geschapen en naar zijn beeld is geschapen (Ge 1:26, 27; 2:7). Deze uitspraak is ook een hulp om andere geïnspireerde uitspraken te begrijpen, zoals die in Ro 5:12; 8:20, 21 en 1Kor 15:22, 45.