Hoofdstuk een

Wat kan uw leven meer zin verlenen?

DROOMT u wel eens van de genietingen van een beter leven, hetzij in uw eigen omgeving of in een tropisch paradijs? De meesten van ons wel.

In 1891 vertrok de Franse kunstenaar Paul Gauguin naar Frans Polynesië op zoek naar zo’n leven. Maar al gauw werd hij met de werkelijkheid geconfronteerd. Zijn losbandige verleden bezorgde hemzelf en anderen ziekte en lijden. Toen hij de dood voelde naderen, schilderde hij wat beschreven is als een „laatste affirmatie van artistiek kunnen”. In het boek Paul Gauguin 1848–1903 — The Primitive Sophisticate wordt gezegd: „Het spectrum van menselijke activiteit dat het schilderij bestrijkt, omspant het hele leven, van de geboorte tot de dood . . . Hij interpreteerde het leven als een groot mysterie.”

Gauguin noemde dat schilderij „Waar komen wij vandaan? Wat zijn we? Waar gaan we heen?” *

Die vragen klinken wellicht bekend. Veel nadenkende mensen vragen zich dit af. Na opgemerkt te hebben dat de mens wetenschappelijke en technische vorderingen heeft gemaakt, schreef een redacteur van The Wall Street Journal: „Beschouwen wij de mens zelf, zijn dilemma’s, zijn plaats in dit universum, dan zijn wij nog niet veel verder dan aan het begin van de tijd. Wij zitten nog steeds met vragen als wie wij zijn, waarom wij er zijn en waarheen wij gaan.”

Het is waar dat sommige mensen geheel in beslag worden genomen door het zorg dragen voor hun gezin, de kost verdienen, reizen of andere persoonlijke belangen omdat  zij geen ander doel in het leven kennen. Albert Einstein zei eens: „De mens die zijn leven als zinloos beschouwt, is niet slechts ongelukkig maar nauwelijks geschikt voor het leven.” In overeenstemming met die denkwijze trachten sommigen hun leven zinvol te maken door zich te wijden aan de kunst of de wetenschap of humanitaire inspanningen om het lijden te beteugelen. Kent u zulke mensen?

Het is begrijpelijk dat er fundamentele vragen rijzen betreffende de zin van het leven. Hoeveel ouders die een kind aan malaria of een andere ziekte hebben zien sterven, vragen zich niet af: Waarom zulk lijden? Heeft het zin? Soortgelijke vragen verbijsteren veel jonge mannen en vrouwen die armoede, ziekte en onrecht waarnemen. Wrede oorlogen brengen mensen er vaak toe zich af te vragen of het leven wel zinvol kan zijn.

 Zelfs als u dergelijke ellende niet hebt meegemaakt, zult u het wellicht eens zijn met professor Freeman Dyson, die zei: „Ik ben in goed gezelschap wanneer ik opnieuw de vragen stel die [de bijbelse figuur] Job stelde. Waarom lijden wij? Waarom is de wereld zo onrechtvaardig? Wat is het doel van pijn en tragedie?” Ook u wilt misschien het antwoord op deze vragen weten.

Het vinden van bevredigende antwoorden zou beslist verschil uitmaken. Een hoogleraar die de verschrikkingen van het concentratiekamp Auschwitz had verduurd, merkte op: „Niets ter wereld . . . zou iemand zo doeltreffend helpen zelfs de ergste toestanden te overleven als te weten dat zijn leven zinvol is.” Hij was van mening dat zelfs iemands mentale gezondheid verband houdt met deze speurtocht naar de zin van het leven.

Door de eeuwen heen hebben velen naar antwoorden gezocht door middel van religie. Nadat Gautama (Boeddha) een zieke man, een oude man en een dode man had gezien, zocht hij naar verlichting, of zingeving, in religie, maar zonder geloof in een persoonlijke God. Anderen hebben zich tot hun kerk gewend.

Hoe staat het echter met mensen in deze tijd? Velen concentreren zich op de wetenschap en wijzen religie en „God” als irrelevant af. „Hoe meer de wetenschap vooruitgaat,” zo wordt in het boek Religion and Atheism opgemerkt, „des te minder plaats schijnt er te zijn voor God. God is een Displaced Person, een Ontheemde, geworden.”

Waarom het denkbeeld van een Schepper verwerpen?

In feite is de trend om religie of God af te wijzen, terug te voeren op filosofieën van mensen die de nadruk legden op louter de rede. Charles Darwin was van mening dat „natuurlijke selectie” het leven in al zijn verschijningsvormen beter verklaart dan het denkbeeld dat er een Schepper bestaat. Sigmund Freud onderwees dat God een illusie was. En de ’God is dood’-zienswijze dateert al van de  tijd van Friedrich Nietzsche. Oosterse filosofen houden er soortgelijke denkbeelden op na. Leraren van het boeddhisme huldigen de mening dat het niet nodig is iets over God te weten. Wat het sjintô betreft, professor Tetsuo Yamaori verklaarde dat „goden niets dan mensen zijn”.

Scepticisme omtrent het bestaan van een Schepper mag dan hoogtij vieren, maar is het gerechtvaardigd? Waarschijnlijk kent u voorbeelden van ’wetenschappelijke feiten’ die in het verleden algemeen werden aanvaard, maar die mettertijd volslagen onjuist bleken te zijn. Eeuwenlang dacht men bijvoorbeeld dat de aarde plat was en dat het hele universum om onze aardbol draaide, maar nu weten wij beter.

Wat valt er te zeggen over latere wetenschappelijke denkbeelden? De achttiende-eeuwse filosoof David Hume bijvoorbeeld — die niet aanvaardde dat er een Schepper bestaat — kon geen verklaring bieden voor het complexe biologische ontwerp op aarde. Darwins theorie gaf aan hoe levensvormen zich ontwikkeld zouden hebben, maar verklaarde niet hoe het leven is ontstaan of wat het voor ons te betekenen heeft.

Bijgevolg beseffen veel wetenschappers alsook leken dat er iets ontbreekt. Wetenschappelijke theorieën mogen dan trachten het hoe te verklaren, maar de belangrijkste vragen zijn gericht op het waarom. Zelfs mensen die in een atmosfeer van geloof in een Schepper zijn grootgebracht, blijken beïnvloed. Een jonge Europese studente geschiedenis zei: „God is dood voor mij . . . Als hij echt zou bestaan, zou het niet zo’n zooitje zijn in de wereld: onschuldige mensen lijden honger, diersoorten sterven uit . . . Het idee van een Schepper is onzin.” Gezien de toestanden op aarde kunnen velen niet begrijpen waarom een Schepper — zo hij al bestaat — de dingen niet ten goede verandert.

Toch moeten wij erkennen dat de reden waarom velen het bestaan van een Schepper verwerpen, is dat zij er niet  in willen geloven. „Al zou God persoonlijk tegen me zeggen dat ik mijn leven moest veranderen,” zei een Europese industrieel tegen een employé, „zou ik het nóg niet doen. Ik wil leven zoals ík het prettig vind.” Het is duidelijk dat sommigen vinden dat de autoriteit van een Schepper te erkennen, strijdig zou zijn met hun vrijheid of met de levensstijl die zij verkiezen. Zij zeggen misschien: ’Ik geloof alleen wat ik zie, en ik kan een onzichtbare Schepper niet zien.’

Afgezien van de vraag waarom personen een Schepper buiten beschouwing hebben gelaten, blijven vragen betreffende het leven en de zin ervan zich steeds weer aandienen. De dag nadat de mens op de maan was geland, werd aan de theoloog Karl Barth gevraagd hoe hij over deze technologische triomf dacht. Hij zei: „Het lost geen van de problemen op die mij ’s nachts wakker houden.” De mens vliegt heden ten dage in de kosmische ruimte en verplaatst zich al even indrukwekkend in de denkbeeldige ruimte van cyberspace. Nochtans zien nadenkende mensen er de noodzaak van in een doel te hebben, iets dat hun leven zinvol maakt.

Wij nodigen allen die een onbevooroordeelde geest hebben, uit dit onderwerp te beschouwen. Het boek Belief in God and Intellectual Honesty merkt op dat iemand die „intellectuele eerlijkheid” bezit, wordt gekenmerkt door een „bereidheid zorgvuldig te onderzoeken wat naar hij meent waar is” en „voldoende aandacht te schenken aan ander beschikbaar bewijsmateriaal”.

In de onderhavige kwestie kan zulk „beschikbaar bewijsmateriaal” ons helpen te zien of er een Schepper bestaat die het leven en het universum tot bestaan heeft gebracht. En als er een Schepper bestaat, wat voor Iemand zou dat dan zijn? Zou een Schepper een persoonlijkheid hebben die te maken heeft met ons leven? Dit te beschouwen, kan licht werpen op de vraag hoe ons leven zinvoller en lonender kan worden.

[Voetnoten]

 [Paginagrote illustratie op blz. 4]

[Illustratie op blz. 6]

Gauguins schilderij deed vragen rijzen betreffende de zin van het leven