Bratislava — Van een oude rivieroversteekplaats tot een moderne hoofdstad

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN SLOWAKIJE

STELT u zich eens voor dat u een reis in de tijd kunt maken, terug naar het jaar 1741. Er heerst een opgewonden sfeer van verwachting. Er klinkt vrolijk trompetgeschal en de mensen duwen en dringen om zo dicht mogelijk bij de straat te komen waar een optocht zal passeren. Er zijn boeren in zondagse kleren en trotse, volgens de laatste mode geklede burgers en ook edelen die gekomen zijn om te zien en om gezien te worden. Terwijl het volk schreeuwt van opwinding, delen koninklijke gezanten gouden en zilveren munten uit met de beeltenis van een jonge vrouw. Waarom al die commotie? Maria Theresia, aartshertogin van Oostenrijk, zal de stad binnenkomen om er gekroond te worden als de nieuwe koningin van Hongarije.

Terug naar nu. Naar welke plaats zou u toe gaan als u de plek van deze belangrijke kroning zou willen bezoeken? Niet naar Wenen, waar veel toeristen tegenwoordig Maria Theresia’s koninklijke paleis bewonderen, en ook niet naar Boedapest, de hoofdstad van het hedendaagse Hongarije. U zult een bezoekje moeten brengen aan Bratislava, een stad aan de Donau ongeveer 56 kilometer ten oosten van Wenen.

Het huidige Bratislava, een stad met zo’n half miljoen inwoners, is de hoofdstad van het schilderachtige Slowakije. Vergeleken met de naburige hoofdsteden — Boedapest, Wenen en Praag — lijkt Bratislava nu een jonger zusje. Toch was de stad gedurende meer dan twee eeuwen de hoofdstad van Hongarije en genoot ze alle eer waarmee zo’n bevoorrechte positie samenging. Maar liefst elf kroningen van Hongaarse heersers vonden in deze stad plaats. Wat maakte de stad echter zo speciaal?

Een oude nederzetting

Bratislava heeft een gunstige ligging aan de Donau, de op één na langste rivier van Europa. Vroeger  stroomde de Donau daar langzamer en werd ondiep, waardoor er zich een natuurlijke oversteekplaats vormde. Lang voordat bruggen de oevers verbonden, staken de mensen, met hun dieren en karren, hier de rivier over. Het gebied rond wat nu Bratislava heet, was dus van oudsher een druk knooppunt. Reeds in 1500 v.G.T. liep een van de Barnsteenroutes — belangrijke handelsroutes die Noord- en Zuid-Europa met elkaar verbonden — door de stad. Later werd het verkeer via de doorwaadbare plaats beheerst vanuit een vesting op een naburige heuvel, waar nu de burcht van Bratislava ligt.

Als u terug zou kunnen gaan in de tijd, wie zou u dan bij deze oversteekplaats tegen het lijf kunnen lopen? Welnu, als u er rond de vierde eeuw v.G.T. zou arriveren, zou u welkom geheten worden door de Kelten die dit gebied tot een centrum van hun beschaving hadden gemaakt. De heuvel diende als een soort akropolis voor de plaatselijke Keltische bevolking die aardewerk en munten produceerde.

Maar als u nu in het begin van onze jaartelling op bezoek kwam? Met wat kennis van het Latijn zou u wellicht met de plaatselijke inwoners kunnen spreken, aangezien de Romeinen hun noordelijke grenzen toen al tot aan de Donau hadden uitgebreid. In dezelfde periode zou u echter ook Germanen ontmoet kunnen hebben, die uit het westen kwamen.

Zou u uw bezoek betrekkelijk vroeg in de Middeleeuwen hebben gepland — in de achtste eeuw bijvoorbeeld — dan zou u bemerken dat u in een etnische smeltkroes terechtkwam. Tegen die tijd had de zogenoemde Grote Volksverhuizing plaatsgevonden en waren Slavische volken uit het oosten begonnen zich in het gebied te vestigen. In het zuiden woonden nu de Hongaren, die ook de streek rond Bratislava waren binnengedrongen. Maar op een of andere manier kreeg het Slavische element de overhand. Dit blijkt uit de Slavische naam van de eerste echte burcht van de streek, die in de tiende eeuw gebouwd werd. Hij stond bekend als Brezalauspurc, wat „Burcht van Braslav” betekent — naar men denkt genoemd naar een hooggeplaatste legerofficier. Van deze aanduiding is de Slowaakse naam Bratislava afgeleid.

De middeleeuwse stad

Later werd het land dat nu Slowakije wordt genoemd een deel van Hongarije. Een historisch verslag uit 1211 G.T. noemt de burcht van Bratislava de sterkste burcht in Hongarije. Deze inschatting bleek juist te zijn toen de burcht dertig jaar later een aanval van Tataarse indringers weerstond. Dat succes stimuleerde de groei van de nederzetting rond de burcht en in 1291 verleende de Hongaarse koning Andreas III volledige stadsrechten aan de plaats. Aldus verwierven haar burgers het recht hun eigen burgemeester te kiezen, hun goederen over de Donau te transporteren en om „te water en op het land” vrijelijk handel te drijven. Aangezien op de zonnige hellingen van de stad wijngaarden gedijden, werd vooral het recht van de burgers om vanuit hun eigen huis wijn te verkopen gewaardeerd.

De Hongaarse koningen die daarna kwamen, verleenden de stad extra rechten, die bijdroegen tot nog grotere uitbreiding. In 1526 werd Bratislava de hoofdstad van Hongarije, en die positie zou ze lange tijd, tot 1784, behouden. Ondertussen werd de etnische samenstelling van Bratislava steeds gevarieerder. Haar grotendeels Slavische en Hongaarse bevolking  werd verrijkt door een toevloed van Duitsers en joden. Toen in de zeventiende eeuw de Turkse overheersing zich westwaarts en noordwaarts uitbreidde, zochten veel Kroaten hun toevlucht in de omgeving van Bratislava, net zoals Tsjechische ballingen dat deden om de Dertigjarige Oorlog te ontvluchten die zich tussen katholieken en protestanten meer in het westen van Europa afspeelde.

Bratislava in de twintigste eeuw

In het begin van de twintigste eeuw was Bratislava een multinationale en -culturele stad geworden. Om er in die tijd zeker van te zijn dat u in een winkel kreeg wat u nodig had, kon u er het beste in het Duits of Hongaars om vragen. Toch speelden ook de Tsjechen en de zigeuners een voorname rol, net als de joodse gemeenschap. Vóór de Eerste Wereldoorlog was slechts zo’n vijftien procent van de bevolking Slowaaks. Rond 1921 waren van de vele nationaliteiten in de stad de Slowaken echter het talrijkst geworden.

Maar al snel pakten de donkere wolken van de Tweede Wereldoorlog zich boven Europa samen. Aldus begon er in de geschiedenis van Bratislava een trieste periode die de etnische harmonie van de stad verstoorde. Als eersten werden de Tsjechen gedwongen te vertrekken. Daarna werden de  zigeuners en de joodse inwoners gedeporteerd en duizenden stierven uiteindelijk in de concentratiekampen. Nadat de Tweede Wereldoorlog was geëindigd, werden ook de meeste Duitssprekende inwoners weggevoerd. Uiteindelijk keerden personen van al deze etnische groepen naar hun oude woonplaats terug en hun aanwezigheid verrijkt de sfeer van Bratislava nog steeds.

Een bezoek aan het huidige Bratislava

Waarom zou u niet een wandelingetje met ons maken door het Bratislava van vandaag? Allereerst maken wij een toer door de prachtig gerestaureerde burcht van Bratislava. Vanuit de tuin van de burcht genieten wij van het panorama van de stad die aan beide kanten van de Donau ligt.

Onder aan de heuvel, net onder het gebied van de burcht, bevinden wij ons in de Oude Stad, het beroemde centrum van Bratislava. Terwijl wij door de levendige, smalle straten lopen, lijkt het alsof wij de lucht van voorbije eeuwen inademen. Wij bewonderen de prachtige architectuur van de paleizen en de koopmanshuizen. Als u wilt, kunnen wij ook even stoppen bij een van de historische cafeetjes voor een kopje koffie of thee met een van de befaamde gebakjes uit Bratislava die gevuld zijn met walnoten of maanzaadjes.

Het hele jaar door vinden bezoekers het heerlijk om een wandelingetje te maken langs de oevers van de Donau naast de Oude Stad. Hier kunnen zij niet voorbijgaan aan een symbool van het moderne Bratislava — de Nieuwe Brug met een restaurant boven op een overhellende toren. Dit ontwerp geeft de indruk dat het restaurant boven de Petržalka-woonwijk zweeft die aan de andere kant van de rivier ligt.

Als u het idee hebt dat er heel wat wordt gebouwd in Bratislava, hebt u gelijk. Behalve de onlangs gerestaureerde gedeelten van de Oude Stad, zijn er in de jaren ’90 ook mooie staal-en-glasconstructies als paddestoelen uit de grond geschoten, en er komen er nog meer. Het zijn deze kantoren, zakencentra en banken die de stad haar moderne aanzien geven.

Natuurlijk zou u graag een mooi souvenir willen hebben van uw bezoek. Wij zouden dus langs kunnen gaan bij de winkels die met de hand gemaakte producten verkopen, zoals prachtige kanten tafelkleden of poppen gekleed in de nationale dracht. Wij kunnen, als u dat liever wilt, ook naar de openluchtmarkt op het Hoofdplein gaan, waar u kunt winkelen net zoals de inwoners van Bratislava al eeuwenlang doen. U zou wellicht ook wel het prachtige bijkantoor van het Wachttorengenootschap, dat in deze plaats ligt, willen bezoeken.

Misschien dat u op een dag Bratislava echt zult bezoeken. En als u dat doet, zult u ongetwijfeld genieten van deze levendige, moderne hoofdstad die is voortgekomen uit een oude rivieroversteekplaats.

[Illustratie op blz. 15]

Maria Theresia

[Verantwoording]

North Wind Picture Archives

[Illustratie op blz. 16, 17]

De nationale schouwburg van Slowakije

[Illustratie op blz. 17]

Een straat in de Oude Stad

[Illustratie op blz. 18]

De Nieuwe Brug en de overhellende toren

[Illustratie op blz. 18]

Het bijkantoor en een Koninkrijkszaal van Jehovah’s Getuigen