Een unieke klok in Praag

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN TSJECHIË

Straatverkopers wedijveren om de aandacht van passerende toeristen. Het plein is vervuld van een mengeling van gelach, gepraat in diverse talen en luid schallende muziek. Maar wacht eens! Waarom wordt de menigte stil? Het is bijna het hele uur en alle ogen zijn gericht op twee blauwe luiken aan de toren van het raadhuis. Plotseling gaan de luiken open en verschijnen er figuren die de apostelen van Christus voorstellen. Petrus, die een grote sleutel vasthoudt, is de eerste in de reeks. Wanneer de twaalf figuren om beurten twee aan twee bij de vensters verschijnen, lijkt het alsof zij de menigte beneden overzien.

WIJ zijn getuige van het schouwspel van de astronomische klok aan het raadhuis van de Oude Stad in Praag (Tsjechië). Elk heel uur, van acht uur ’s morgens tot acht uur ’s avonds, komt dit verbazingwekkende mechanisme tot leven. Behalve de mechanische rondgang van de apostelen zijn er andere bewegende figuren aan de buitenkant  van de klok. Die waren een afbeelding van de dingen die de mensen van Praag het meeste vreesden. Aan één kant staat de Vrek, die zijn geldbuidel inspecteert en daarmee de hebzucht voorstelt. Naast hem staat IJdelheid — een man die zichzelf in een spiegel bewondert. Zowel de Vrek als IJdelheid knikken zelfvoldaan. Aan de andere kant van de klok staat magere Hein — de Dood — die met een knokige hand een bel luidt en met de andere een zandloper omdraait. Al die tijd opent en sluit hij zijn grijnzende kaken en knikt hij in de richting van de Turk, die naast hem staat en invasie voorstelt. De Turk schudt zijn hoofd en weigert met hem mee te gaan.

Er bestaat een verhaal over een musje dat de mond van magere Hein invloog juist op het moment dat die voor het laatst in de voorstelling zijn mond sloot. De onfortuinlijke mus zat daar een uur gevangen totdat magere Hein een uur later weer zijn mond opende! Als mensen in het geautomatiseerde tijdperk van vandaag al gefascineerd zijn door dit volledig mechanische wonder, kunt u zich dan voorstellen welke indruk het maakte op mensen die honderden jaren geleden leefden?

Het uurwerk van dichterbij bekeken

Toeristen letten vanzelfsprekend voornamelijk op de bewegende figuren, die gedurende de eeuwen na de installatie van de klok werden toegevoegd. Maar het oudste en meest ingenieuze onderdeel van de klok is de astronomische wijzerplaat. Wat kan ze ons vertellen? Ten eerste, de tijd. De zwarte, buitenste ring is voorzien van gouden, gotische cijfers volgens het oude Tsjechische systeem dat de dag in 24 uur verdeelt, te beginnen bij zonsondergang. Deze ring roteert dusdanig dat het 24ste uur altijd samenvalt met zonsondergang, ongeacht het seizoen. Net binnen in de buitenste ring verdelen Romeinse cijfers de dag in twee perioden van 12 uur, met het middaguur boven en middernacht onder. De vingers van een gouden hand wijzen aan hoe laat het is.

De beweging van een grote, gouden schijf, ook op de astronomische wijzerplaat, geeft de baan van de zon aan, terwijl een kleine bol de fasen van de maan laat zien. De schijnbare rotatie van de met sterren bezaaide hemel rond de aarde wordt afgebeeld door een kleinere, excentrische ring met daarop de sterrenbeelden. In het midden van de wijzerplaat bevindt zich de aarde, met haar meridianen, breedtecirkels en polen, met Praag in het midden. Op de wijzerplaat komen ook drie cirkels voor die de evenaar en de kreefts- en steenbokskeerkring voorstellen. Zo zijn van de wijzerplaat het hele jaar door de relatieve standen van aarde, maan, zon en sterren af te lezen. Onder de astronomische wijzerplaat is de kalenderschijf, waarop landelijke tafereeltjes zijn  geschilderd om elke maand van het jaar af te beelden. De kalenderschijf geeft de datum aan door telkens bij middernacht een van de 365 posities te verschuiven, met uitzondering van één nacht tijdens een schrikkeljaar.

Een kijkje binnen in het mechanisme van het uurwerk onthult een verbijsterende verzameling grote en kleine raderen. Het ingewikkelde instrument wordt onderhouden door een technicus die het elke week grondig naloopt.

De geschiedenis van de astronomische klok

Over de astronomische klok van Praag bestaan veel legenden. Volgens één legende werd ze gebouwd door meester Hanuš. Het meesterstuk was zo bijzonder dat het stadsbestuur vreesde dat hij elders soortgelijke klokken zou bouwen en zo Praag van haar roem zou beroven. Om dat te voorkomen, huurden zij mannen om meester Hanuš aan te vallen en blind te maken. De legende eindigt met de stervende Hanuš die een greep doet in de raderen van de klok en haar vernielt.

Gelukkig is dit slechts een sterk verhaal. Maar Hanuš was een echt persoon, een klokkenmaker in Praag, van 1475 tot 1497. Jarenlang geloofden deskundigen dat hij degene was die de astronomische klok had gemaakt. Recent onderzoek toont echter aan dat Mikuláš uit Kadaň de klok bouwde, en dat reeds in 1410. Hanuš reconstrueerde de klok in 1490. Sinds de zestiende eeuw is het mechanisme dat de tijd meet, verscheidene malen gerepareerd en gereviseerd. Sinds ze in 1865 werd gereviseerd, zijn de meeste van haar onderdelen echter niet meer vervangen.

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, staken nazi-troepen bij hun aftocht uit Praag het raadhuis van de Oude Stad in brand. De astronomische klok liep ernstige schade op. Na de oorlog werden er twee voorstellen tot herstel van de klok overwogen — haar terugbrengen in de oorspronkelijke staat of er nieuwe wijzerplaten en figuren op aanbrengen met een volkomen andere symboliek. In Praag was het atheïstische denken in opkomst en de communistische autoriteiten waren niet gecharmeerd van apostelfiguren. Voordat het ontwerp werd gewijzigd, toonden drie meesteruurwerkmakers echter aan dat de klok gerepareerd kon worden, en dus werd ze gerestaureerd zodat ze eruit kwam te zien als vóór de oorlog. Vandaar dat wij tegenwoordig nog steeds een vrek, magere Hein, een Turk en de apostelen zien, in plaats van bijvoorbeeld een timmerman, een metselaar, een kleermaker en een wasvrouw.

Tot slot kraait de haan

In de optocht van de astronomische klok lopen twaalf apostelen, maar sommige details zijn niet echt bijbels. Judas Iskariot en Jakobus, de zoon van Alfeüs, zijn vervangen door Paulus en Barnabas, die de bijbel niet tot de twaalf rekent (Handelingen 1:12-26). Rond het hoofd van iedere apostel is een stralenkrans — een heidens symbool dat niet door de vroege christenen werd gebruikt.

Nadat de laatste apostolische figuur is verschenen, kraait boven de vensters een vergulde haan. Het uur heeft geslagen, de luiken gaan dicht en de menigte begint zich te verspreiden. Zou u het allemaal nog een keer willen zien? Dan zullen wij nog een uur moeten wachten. Ondertussen kunnen wij eens een nauwkeurige blik werpen op de wijzerplaat van deze klok, die al bijna 600 jaar bezoekers naar het oude raadhuis van Praag trekt.

[Diagram/Illustratie op blz. 17]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

DE ASTRONOMISCHE WIJZERPLAAT

Huidige tijd 12.57 uur

Zonsondergang 17.21 uur

[Diagram/Illustratie op blz. 18]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

DE KALENDERSCHIJF

Aangegeven datum 1 januari

[Illustratie op blz. 16]

IJdelheid en de Vrek

[Illustratie op blz. 17]

Magere Hein en de Turk