Propaganda kan dodelijk zijn

„Een leugen kan al halfweg de wereld rond zijn terwijl de waarheid nog bezig is haar schoenen aan te trekken.” — Toegeschreven aan MARK TWAIN.

„JIJ ellendige jood!”, snauwde de onderwijzeres terwijl zij haar zevenjarige leerling in zijn gezicht sloeg. Vervolgens nodigde zij de klas uit voor hem langs te lopen om hem in het gezicht te spugen.

De onderwijzeres en de leerling — haar neefje — wisten allebei heel goed dat de jongen en zijn ouders niet van joodse afkomst waren. Ook beleden zij niet het joodse geloof. In plaats daarvan waren zij Jehovah’s Getuigen. De onderwijzeres maakte gebruik van het wijdverbreide vooroordeel tegen joden om haat tegen haar leerling te kweken. Jarenlang had zowel de onderwijzeres als haar klas van hun priester te horen gekregen dat Jehovah’s Getuigen verachtelijke mensen waren. De ouders van de jongen waren zowel voor communisten als voor agenten van de CIA uitgemaakt. Dus liepen de klasgenoten achter elkaar langs de jongen; zij vonden het heerlijk een „ellendige jood” in het gezicht te kunnen spugen.

Die jongen kon zijn ervaring navertellen. Dat geldt niet voor zes miljoen joden die zo’n zestig jaar geleden in Duitsland en nabijgelegen landen woonden. Om die joden in de gaskamers en concentratiekampen van de nazi’s van het leven te beroven, bediende men zich van boosaardige propaganda. Door een wijdverbreid, diepgevoeld, onaangevochten en kwaadaardig antisemitisme waren velen de joden gaan bezien als vijanden van wie de uitroeiing niet alleen nodig maar ook juist was. In dat geval bleek propaganda een massavernietigingswapen.

Propaganda kan zich heel openlijk manifesteren door het gebruik van emblemen van haat zoals de swastika, of subtiel door het vertellen van een smakeloze grap. Propagandistische overredingstechnieken worden geregeld toegepast door dictators, politici, geestelijken, journalisten, radio- en tv-persoonlijkheden, mensen uit de reclame-, marketing- en p.r.-wereld en anderen die geïnteresseerd zijn in het beïnvloeden van meningen en gedrag.

Natuurlijk kunnen propagandistische boodschappen gebruikt worden om een positief maatschappelijk doel te bereiken, bijvoorbeeld bij campagnes om het rijden onder invloed tegen te gaan. Maar propaganda kan ook gebruikt worden om haat tegen etnische of godsdienstige minderheden te zaaien of om mensen ertoe te verleiden sigaretten te kopen. „Dagelijks worden wij bestookt met de ene overredende boodschap na de andere”, schrijven de onderzoekers Anthony Pratkanis en Elliot Aronson. „Deze boodschappen overreden niet via het geven-en-nemen van argumentatie en debat, maar door symbolen en onze meest fundamentele menselijke emoties te manipuleren. Hoe wij het ook vinden, wij leven in een propagandatijdperk.”

Hoe is propaganda door de eeuwen heen gebruikt om het denken en handelen van de mens te beïnvloeden? Wat kunt u doen om u tegen gevaarlijke propaganda te beschermen? Is er een bron van betrouwbare informatie? Deze en andere vragen zullen in de volgende artikelen aan de orde komen.

[Illustratie op blz. 3]

Voor het ombrengen van joden tijdens de Holocaust bediende men zich van propaganda