De aantrekkingskracht van santería

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN MEXICO

SANTERÍA is al jarenlang een belangrijke religie op Cuba, maar deze vorm van aanbidding is geleidelijk ook in andere landen geïntroduceerd. Zo heeft een van de grote marktplaatsen in het centrum van Mexico-Stad winkeltjes die zich specialiseren in allerlei santeríatoebehoren zoals kruisen, kaarsen, amuletten en fetisjen. Deze winkels worden meestal botanica’s genoemd en kunnen ook in andere grote steden in Amerika worden gevonden. In New York staan er heel wat botanica’s in het telefoonboek — er adverteren in de gele gids veel meer botanica’s dan andere religieuze winkels.

Veel mensen worden aangetrokken door de mystiek en de exotische uitstraling van santería. Elementen van santería kunnen worden aangetroffen in bepaalde populaire Latijns-Amerikaanse muziek en literatuur. Santería wordt steeds meer cultureel en minder religieus, en wordt via Afro-Caribische muziek en culturele evenementen verspreid.

Afkomstig uit het oude Afrika

In santería zitten fundamentele kenmerken en tradities van een oude Afrikaanse religie die onder de Joruba in Nigeria wordt beoefend. Toen tussen 1770 en 1850 Joruba als slaven naar de Caribische eilanden werden gebracht, namen ze hun religie met zich mee. Eenmaal in de Nieuwe Wereld werden deze Afrikanen in slavernij gedwongen het katholieke geloof te aanvaarden, maar ze weigerden hun tradities volledig op te geven. Zo schiepen ze een nieuwe vorm van aanbidding met elementen uit beide religies. Zo’n versmelting van religieuze gebruiken heet syncretisme.

In een poging volgens hun oude geloofsopvattingen te blijven aanbidden, gaven de slaven katholieke heiligen een dubbele identiteit, zodat elke heilige overeenkwam met een Afrikaanse god met bepaalde eigenschappen en krachten. Zo kregen Afrikaanse goden en godinnen, orisha’s genoemd, de naam en gedaante van katholieke heiligen. Maar de rituelen, gewoonten en geloofsopvattingen bleven hetzelfde als in Afrika. Een santeríapriester op Cuba legt uit: „Syncretisme stelt ons in staat de katholieke god op het altaar te aanbidden, maar wat wij zien is de Afrikaanse god die erachter schuilt.”

 Ook religies als voodoo, obeah en macumba bevatten elementen uit de rooms-katholieke liturgie, sacramenten en heilige attributen vermengd met spiritistische praktijken uit Afrika. Omdat de Katholieke Kerk in Latijns-Amerika de Afrikaanse religies vanaf het begin verbood, moest santería heel lang in het geheim worden beoefend. Uiteindelijk begon de Katholieke Kerk dit syncretisme onder de slaven te tolereren.

Kenmerken van santería

Wat zijn de kenmerken van deze religieuze aanbidding? Santero’s, zoals de beoefenaars van santería nu heten, aanbidden één opperwezen en een groep godheden, of orisha’s, die het Joruba-pantheon vormen. Santeríapriesters verklaren de wil van de orisha’s door waarzeggerij. Naar verluidt nemen orisha’s soms bezit van aanbidders om hun raad te uiten. De volgelingen kunnen orisha’s aanroepen door gebeden, muziek, goed gedrag en offers. Altaren spelen een belangrijke rol in de aanbidding; de santero’s richten ze op in hun huis en zetten er bloemen, rum, cake en sigaren op om de godheden blij en gunstig gestemd te houden.

In The New York Times gaf Lizette Alvarez in een artikel over de santeríafilosofie de volgende uitleg: „De religie benadrukt het hier en nu in plaats van het hiernamaals, en ze concentreert zich op natuurkrachten. Elke godheid vertegenwoordigt een aspect van de natuur, bijvoorbeeld de donder, en ook een kenmerk van mensen, zoals macht.” Het raadplegen van de orisha om mensen te helpen alledaagse problemen op te lossen, is de taak van santeríapriesters. Dit zijn geen katholieke priesters en hun gewone santeríarituelen worden thuis gehouden in plaats van in tempels.

Vooral mensen die behoefte hebben aan emotionele en financiële steun voelen zich tot santería aangetrokken omdat ze een groeps- of familiegevoel biedt. Degenen die er het sterkst toe aangetrokken worden, zijn de misdeelden en ook immigranten in landen waar santería wordt beoefend. De volgelingen behoren tot een bepaalde gemeenschap waarvoor een santero dienst doet als peetvader of -moeder, adviseur en priester. Nieuwe leden worden door priesters ingewijd tijdens een ceremonie met muziek, dansen en dierenoffers. Ter gelegenheid van een verjaardag, huwelijk of overlijden worden ook dieren geofferd, zoals kippen, geiten, duiven en schildpadden.

 De muziek van santería

Muziek speelt een belangrijke rol in santería als vast onderdeel van de aanbidding. Er wordt muziek gespeeld tijdens de bembés, ceremonies waarbij op trommels wordt geslagen om de goden aan te roepen. Om een bepaalde god op te roepen worden specifieke ritmes gespeeld. Dit gebeurt zo luid dat het aanhoudende ritme van de trommels straten ver te horen is.

Slagwerkinstrumenten als trommels en xylofoons, of marimba’s, zijn al eeuwenlang cultische instrumenten in West-Afrika. Dat was hun voornaamste betekenis toen de slaven ze meenamen naar Amerika. In Brazilië worden de vellen voor heilige trommels gemaakt van de huiden van ritueel geofferde dieren en is het gebruikelijk nieuwe instrumenten te dopen, bij voorkeur met wijwater uit een katholieke kerk. Andere trommels vertegenwoordigen een bepaalde godheid, zoals in de Afro-Caribische cultuur van Haïti.

Het is heel gewoon om op de markt cd’s met gewijde muziek voor santería aan te treffen, die openlijk zo wordt genoemd. Trommels zijn het belangrijkste instrument in de ritmes, en de titels van sommige stukken zijn eigenlijk namen van santeríagodheden of van gebruiken van de religie. Deze ritmes zijn mettertijd ook sommige Latijns-Amerikaanse muziek binnengedrongen. In sommige muziekstukken zijn santeríatermen opgenomen.

Wat de bijbel zegt

Santería is nauw verbonden met spiritisme, een vorm van aanbidding die in de bijbel veroordeeld wordt (Leviticus 19:31). Gods Woord noemt „beoefening van spiritisme” als een van „de werken van het vlees”, die iemand verhinderen Gods koninkrijk te beërven (Galaten 5:19-21). De bijbel zegt ook dat degenen die Gods goedkeuring willen krijgen, ’afgoderij moeten ontvlieden’ en ’de Vader met geest en waarheid moeten aanbidden’. — 1 Korinthiërs 10:14; Johannes 4:23, 24.

Christenen dienen erop bedacht te zijn dat santeríagebruiken en -muziek steeds minder religieus van aard worden. Diverse vormen van amusement en sommige aspecten van de Latijns-Amerikaanse cultuur zijn doorweven met elementen uit santería. Ze worden steeds populairder en men beschouwt ze over het algemeen als onschadelijk. Toch doen christenen er goed aan alles te vermijden wat rechtstreeks in strijd is met bijbelse beginselen, ongeacht hoe populair het is of hoe onschadelijk het lijkt. — 2 Korinthiërs 6:14-18.

[Kader/Illustratie op blz. 25]

IN SANTERÍA GEBRUIKTE TERMEN

Babalú-aye: God van genezing, aanbeden als „Sint”-Lazarus.

Changó: God van het vuur, de donder en de bliksem en ook de patroonheilige van de artillerie, aanbeden als „Sint”-Barbara in het katholieke geloof.

Ifa Corpus: Systeem van wetten, uitgedrukt in 256 symbolen die de santeríatraditie voorstellen.

Ikole orun: De „hemel” waar alle mensen bij hun dood naartoe gaan. Maar slechte mensen leven in een hel op aarde en lijden in ikole orun.

Obatalá: Een god die uit de materie van de aarde menselijk leven en bewustzijn schiep.

Ochún: Godin van rivieren, liefde, huwelijk, geld, vreugde en overvloed. Heet ook Virgen de la Caridad, de patroonheilige van Cuba.

Oggún: Patroongod van mijnwerkers en arbeiders, aanbeden als „Sint”-Petrus.

Oloddumare: Het opperwezen, schepper van het universum.

Orumila: Een god die over het lot van mensen beslist.

Yemayá, of Xemayá: Godin van de zeeën en de vruchtbaarheid, die wordt geïdentificeerd met de Maagd Maria, of op Cuba de Virgen de Regla.

[Illustratie op blz. 24]

Santeríaparafernalia in een botanica