Antarctica — Het laatste ongerepte continent

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN AUSTRALIË

BEPAALDE delen van Antarctica kunnen zo koud worden, aldus één schrijver, dat „als je er een ijzeren staaf laat vallen, hij waarschijnlijk als glas uiteenspat, . . . en als je er een vis door een gat in het ijs naar boven haalt, hij binnen vijf seconden . . . stijf bevroren is”. Vanwege de extreme omstandigheden die er heersen, en de surrealistische, naakte schoonheid — soms nog vervolmaakt door adembenemende schouwspelen van het zuiderlicht — zou Antarctica voor een andere wereld kunnen doorgaan.

Maar Antarctica is wel degelijk een deel van deze wereld. Het is zelfs vergeleken met een reusachtig natuurlijk laboratorium waar onderzoek gedaan kan worden naar de aarde, haar atmosfeer en ook de mondiale veranderingen in het milieu, inclusief de veranderingen die verband houden met menselijke activiteiten. Juist deze onderzoeken zijn er de oorzaak van dat wetenschappers zich in toenemende mate bezorgd maken. Zij hebben onheilspellende nieuwe verschijnselen in het zuidpoolgebied waargenomen, en die wijzen erop dat het allemaal niet zo gaat als het zou moeten. Laten wij echter eerst eens kijken waarom Antarctica zo’n uniek continent is.

Om te beginnen is Antarctica — het meest geïsoleerde continent ter wereld — een continent van tegenstellingen. Het is heel erg mooi en ongerept, maar ook woest en onherbergzaam. Het is de winderigste, koudste plaats op aarde en toch is het uitzonderlijk kwetsbaar en gevoelig. Het heeft minder neerslag dan enig ander continent, maar zijn ijs vertegenwoordigt zeventig procent van het zoete water op aarde. Met een gemiddelde dikte van ongeveer 2200 meter maakt het ijs Antarctica tot het hoogste continent op aarde, want gemiddeld ligt het 2300 meter boven zeeniveau. Het is ook het op vier na grootste continent op aarde, en toch heeft Antarctica geen permanente bewoners die groter zijn dan een vleugelloos mugje van iets meer dan een centimeter.

Alsof u op Mars bent!

Naarmate u zich meer landinwaarts waagt, ziet u steeds minder tekenen van leven, vooral als u de gebieden bereikt die Dry Valleys worden genoemd. Deze poolwoestijnen, die zo’n 3000 vierkante kilometer beslaan, bevinden zich voornamelijk hoog in de Transantarctic Mountains — een serie bergketens die zich over het continent uitstrekt en op sommige plaatsen tot boven de 4300 meter uitstijgt. IJzige stormen gieren door de Dry Valleys en vagen in een oogwenk alle sneeuw weg die er maar zou vallen. Wetenschappers beschouwen deze valleien als het meest gelijkende aardse equivalent van het oppervlak van Mars. Daarom werden ze als een passende locatie bezien om ruimtevaartapparatuur te testen voordat men met de Vikingmissie naar Mars van start ging.

Toch is er zelfs in de Dry Valleys leven! Binnen in poreuze rotsen, in heel kleine luchtholten, leven uitzonderlijk taaie soorten bacteriën, algen en schimmels. Ze kunnen op het kleinste spoortje vocht in leven blijven. Buiten bestaat hun surrealistische wereld uit kale rotsformaties, ventifacten genoemd, wier bizarre vorm en hoogglanzende oppervlak het gevolg zijn van eeuwenlange blootstelling aan de niet-aflatende winden in Antarctica.

Het had al een naam voordat het ontdekt was

Het speculeren over een reusachtig zuidelijk werelddeel gaat helemaal terug tot de tijd van de oude Griekse filosofen. Aristoteles bijvoorbeeld poneerde de stelling dat er een zuidelijk continent nodig was om als tegenwicht te dienen voor de landen waarvan men wist dat ze zich op het noordelijk halfrond bevonden. Het boek Antarctica — Great Stories From the Frozen Continent zegt dat „aangezien het noordelijk halfrond onder het sterrenbeeld Arktos, de Beer, lag, het onbekende land in het zuiden, volgens de redenering van Aristoteles (384–322 v.G.T.),  Antarktikos moest zijn — met andere woorden: het compleet tegenovergestelde” — of de tegenvoeter. Antarctica onderscheidt zich dus doordat het zo’n 2000 jaar voordat het ontdekt werd, al een naam had!

In 1772 voer de Britse ontdekkingsreiziger kapitein James Cook zuidwaarts op zoek naar dit veronderstelde zuidelijke continent. Hij kwam in een wereld terecht van door de wind geteisterde eilanden en enorme ijsbergen, of „eilanden van ijs”, zoals hij ze noemde. „Sommige daarvan”, zo schreef hij, waren „zo’n drie kilometer in omtrek en twintig meter hoog, en toch sloeg de zee er helemaal overheen, zo’n kracht en gewicht hadden de golven”. Vastberaden zette Cook zijn tocht naar het zuiden voort en op 17 januari 1773 waren zijn schip, de Resolution, en het zusterschip, de Adventure, de eerste schepen die voorzover men weet de zuidpoolcirkel passeerden. Hardnekkig bleef Cook zich een weg zoeken door het pakijs totdat hij uiteindelijk niet verder kon. „Ik zag naar het zuiden niets dan ijs”, schreef hij in zijn logboek. Hij was in feite nog maar 120 kilometer van antarctische bodem verwijderd, toen hij omkeerde en terugvoer.

Wie zag Antarctica dus het eerst? Ja, wie betrad het als eerste? Tot op de dag van vandaag weet niemand dat zeker. Het zouden zelfs walvisvaarders of robbenjagers geweest kunnen zijn, want nadat Cook thuis was gekomen, hebben zijn verslagen over grote hoeveelheden robben, pinguïns en walvissen de jagers gehaast naar dit gebied doen vertrekken.

 Bloed op het ijs

Cook „was bij toeval gestuit op wat waarschijnlijk de grootste verzameling wild leven was die in de wereld bestond en hij was de eerste die de wereld hiervan kond deed”, schreef Alan Moorehead in zijn boek De fatale invloed. „Voor de dieren aan de zuidpool”, zegt Moorehead, „was het een holocaust.” Het boek Antarctica — Great Stories From the Frozen Continent zegt: „Tegen het eind van de achttiende eeuw vertoonde de robbenjacht op het zuidelijk halfrond alle symptomen van een goudkoorts. Door de onverzadigbare vraag vanuit China en Europa naar huiden waren de [voordien] bekende jachtgebieden al snel leeg, wat de robbenjagers wanhopig deed zoeken naar nieuwe gebieden met nog niet geplunderde kolonies.”

Nadat de robbenjagers hun middelen van bestaan zo goed als uitgeput hadden, begonnen de walvisvaarders de zeeën te plunderen. „Niemand zal ooit weten hoeveel walvissen en zeehonden . . . in de zuidelijke oceaan werden gedood”, schrijft Moorehead. „Waren het er tien of vijftig miljoen? Cijfers worden zinloos; het moorden duurde voort tot er praktisch niets meer over was om te doden.”

Tegenwoordig echter wordt alle antarctische flora en fauna door internationale wetten beschermd. Bovendien maakt het ontbreken van roofdieren op het land samen met een royale voedselvoorraad in de zee de antarctische kust tot een veilig zomerverblijf voor allerlei dieren. Antarctica vertoont echter tekenen van een verraderlijker aanval, een aanval die wellicht buiten het bereik van internationale overeenkomsten valt.

 [Kader op blz. 15]

TEGENPOLEN

Hoewel ze overeenkomsten hebben, zijn de noord- en de zuidpool in meer opzichten dan alleen wat ligging betreft elkaars ’tegenpolen’. Beschouw eens het volgende:

De onmiddellijke omgeving van de noordpool is alleen ijs en zee, terwijl de zuidpool ongeveer in het midden van ’s werelds op vier na grootste continent ligt.

De noordpool wordt omringd door de bevolkte gebieden Amerika, Azië en Europa, terwijl Antarctica door een enorme, ja de meest onstuimige oceaan ter aarde wordt omsloten.

Binnen de noordpoolcirkel wonen tienduizenden gezinnen en het gebied huisvest ook duizenden planten en dieren. Geen mens echter beschouwt Antarctica als zijn thuis. De enige inheemse levensvormen zijn algen, bacteriën, mossen, korstmossen, twee soorten bloeiende planten en een paar insectensoorten.

„Antarctica wordt ook wel het pulserende continent genoemd”, zegt de Encyclopædia Britannica, „vanwege het jaarlijkse aangroeien en afsmelten van zijn secundaire, door ijs gevormde kustlijn.” Op zijn verst breidt het pakijs zich uit tot wel 1600 kilometer de zee in. Deze uitbreiding en inkrimping is zes keer zo groot als die van het pakijs van de noordpool en daardoor heeft Antarctica meer invloed op de mondiale weersomstandigheden.

[Kaart op blz. 15]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

ATLANTISCHE OCEAAN

INDISCHE OCEAAN

GROTE OCEAAN

Drake Passage

James Ross Island

Larsen Ice Shelf

ANTARCTIC PENINSULA

Ronne Ice Shelf

Vinson Massif (de hoogste berg, 4897 m)

Ross Ice Shelf

Mt. Erebus (een actieve vulkaan)

TRANSANTARCTIC MOUNTAINS

Zuidpool

De laagste temperatuur die ooit op aarde is gemeten, was in Antarctica — min 89,2 graden Celsius

0 500 km 500 mijl

[Verantwoording]

U.S. Geological Survey

[Illustratie op blz. 16, 17]

Kinbandpinguïns op een zeldzame blauwe ijsberg

[Verantwoording]

© 2000 Mark J. Thomas/Dembinsky Photo Assoc., Inc.

[Illustratie op blz. 17]

Een bultrug

[Illustratie op blz. 17]

Zuidelijke zeeolifanten

[Illustratie op blz. 17]

Op de zuidpool

[Verantwoording]

Photo: Commander John Bortniak, NOAA Corps

[Illustratie op blz. 17]

De Ross Ice Shelf

[Verantwoording]

Michael Van Woert, NOAA NESDIS, ORA