Suikerriet — Reus onder de grassen

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN AUSTRALIË

WAT zouden we doen zonder suiker? Het zou overdreven zijn te zeggen dat de wereld niet meer zou functioneren — maar velen zouden hun eetpatroon drastisch moeten wijzigen als er geen suiker meer was. Tegenwoordig is suiker in de meeste delen van de wereld een vast bestanddeel van het dagelijks voedsel, waardoor de suikerproductie een internationale industrie is geworden.

Miljoenen mensen, van Cuba tot India en van Brazilië tot Afrika, verbouwen en oogsten suikerriet. De productie van suiker was ooit zelfs de grootste en winstgevendste industrie ter wereld. Je zou kunnen zeggen dat maar weinig planten de wereld zo sterk beïnvloed hebben als suikerriet.

Zou u iets meer te weten willen komen over deze opmerkelijke plant? Laten we dan eens een kijkje nemen in een streek in Queensland (Australië) waar suikerriet wordt verbouwd. Hoewel dit gebied geen grote producent van suikerriet is, kan het inmiddels dankzij efficiënte landbouw- en verwerkingsmethoden tot de voornaamste exporteurs van ongeraffineerde suiker gerekend worden.

Op bezoek in suikerrietland

De lucht is warm en vochtig. De tropische zon brandt op een veld met rijp suikerriet. Een grote oogstmachine die op een combine lijkt, rijdt langzaam door het hoge suikerriet. Bij het oogsten worden de rietstengels afgesneden en in een kar geworpen die ernaast rijdt. Al gauw begint uit het afgesneden riet suikersap te sijpelen waardoor er een zoete, muffe lucht komt te hangen. Het kostbare sap uit dit opmerkelijke gras is begonnen aan de reis vanaf het veld tot in de suikerpot bij u op tafel.

Nog niet zo lang geleden werd hier in Australië al het riet met de hand gesneden zoals dat nog steeds gebeurt in veel landen waar suikerriet wordt geoogst. Stel u het tafereel eens voor. De arbeiders snijden het riet met de hand af. Een rij zwetende rietsnijders beweegt zich langzaam voort door het suikerrietveld. Met bijna militaire precisie nemen de arbeiders in de ene arm een bos rechte rietstengels en trekken ze stevig opzij om de gemeenschappelijke stengelvoet bloot te leggen. Zoef, hak! Zoef, hak! Met een gespierde zwaai met het kapmes hakken de werkers de stengels dicht bij de grond af. Ze gooien ze in nette rijen naast zich op de grond en gaan verder naar de volgende stoel, of bos, riet. Wereldwijd verandert deze situatie geleidelijk nu steeds meer landen aan het mechaniseren zijn.

De suikerrietstreek in Australië bestaat hoofdzakelijk uit een ongeveer 2100 kilometer  lange kuststrook die grotendeels parallel loopt aan het beroemde Groot Barrièrerif. (Zie het artikel „Een bezoek aan het Groot Barrièrerif” in de Ontwaakt! van 8 juni 1991.) Omdat het klimaat hier het hele jaar door warm en vochtig is, doet het suikerriet het er goed. De ongeveer 6500 verbouwers wonen hoofdzakelijk op kleine familieboerderijen die langs de kust verspreid liggen als druiventrossen aan een wijnstok.

Nadat we een flink eind gereden hebben, zien we in de verte de suikerstad Bundaberg, halverwege de kust van Queensland. Als we een kleine heuvel afrijden, zien we voor ons een adembenemend panorama — een zee van golvend suikerriet zo ver het oog reikt! En wat een kleurschakeringen! De verschillende rietvelden zijn niet allemaal even ver gerijpt, dus vormen ze een mozaïek van heldere schakeringen van groen en goudgeel, met hier en daar wat chocoladebruine gedeelten die dit jaar braak zijn blijven liggen of waar pas geoogst is.

Juli is de koelste maand van het jaar, en de tijd om te oogsten en te persen is net aangebroken. Die periode loopt door tot december omdat niet alle gedeelten tegelijk rijp worden. Nu willen we graag een bezoek brengen aan een suikerfabriek om te zien wat er met het geoogste suikerriet gebeurt. Maar ons wordt aangeraden om voor die tijd iets over het suikerriet zelf te weten te komen. Dus besluiten we eerst langs een proefstation te gaan dat in de streek is gevestigd. Wetenschappers ontwikkelen hier nieuwe soorten suikerriet en doen onderzoek om de cultuur van suikerriet te verbeteren en de productie te verhogen.

De oorsprong en verbouw van suikerriet

Op het suikeronderzoekscentrum is een vriendelijke landbouwkundige graag bereid ons iets over suikerriet zelf te leren en uit te leggen hoe het verbouwd wordt. Suikerriet is afkomstig uit de regenwouden van Zuidoost-Azië en Nieuw-Guinea en is een reus uit de grassenfamilie, waartoe bijvoorbeeld ook gazongras, graan en het houtachtige bamboe behoren. Al deze planten produceren door fotosynthese suiker in hun bladeren. Maar suikerriet onderscheidt zich door de aanmaak van buitengewoon veel suiker die vervolgens in de vezelige stengels als zoet sap wordt opgeslagen.

In het oude India was de suikerrietteelt algemeen bekend. In 327 voor onze jaartelling merkten schrijvers in de binnenvallende legers van Alexander de Grote op dat de bevolking daar ’kauwde op een wonderbaarlijk riet, dat een soort honing produceert zonder enige hulp van bijen’. Toen tijdens de vijftiende eeuw de verkenning en ontwikkeling van de wereld op gang kwam, verbreidde de suikerrietteelt zich heel snel. Er zijn nu wel duizenden rietsoorten en in meer dan tachtig landen wordt gezamenlijk zo’n miljard ton per jaar geproduceerd.

In de meeste delen van de wereld is de aanplant heel erg arbeidsintensief. Rijpe suikerrietstengels  worden in stukken van ongeveer veertig centimeter gesneden en met zo’n anderhalve meter tussenruimte in geulen geplant. Elk stengelstuk groeit uit tot een pol van ongeveer acht tot twaalf stengels, die in een tijdsbestek van twaalf tot zestien maanden rijpen. Door een dichtbegroeid veld van rijp riet lopen kan eng zijn. De rietstengels en het dichte gebladerte torenen wel vier meter de lucht in. Zou dat geritsel daar gewoon de wind zijn, of is het misschien een slang of een knaagdier? Misschien is het toch verstandiger om naar de veiligheid van open terrein terug te keren!

Er wordt onderzoek gedaan naar manieren om plagen en ziekten tegen te gaan. Veel van deze inspanningen hebben een mate van succes gehad, maar niet allemaal. In 1935 bijvoorbeeld introduceerden de instanties de reuzenpad in Noord-Queensland om de lastige suikerrietkever uit te roeien. Helaas prefereerde deze pad andere kost die volop aanwezig was boven suikerrietkevers, vermenigvuldigde zich razendsnel en werd zelf een belangrijke plaag in heel Noordoost-Australië.

Afbranden vóór de oogst?

Later, als het donker is, kijken we verbaasd toe hoe een plaatselijke boer zijn rijpe riet in brand steekt. In een paar tellen verandert het veldje in een zee van vlammen die hoog de avondhemel in dansen. Het riet wordt afgebrand om bladeren en ander ongewenst materiaal dat de oogst en verwerking vertraagt te verwijderen. Maar de laatste tijd wordt er steeds vaker geoogst zonder het voorafgaande spectaculaire afbranden. Deze methode wordt een groene rietoogst genoemd. Niet alleen levert dit meer suiker op, maar er blijft dan ook mulch (een beschermende laag rottend plantenmateriaal) op de grond achter die vervolgens weer nuttig is om bodemerosie en onkruid te bestrijden.

Hoewel in veel landen suikerriet nog steeds met de hand wordt geoogst, zijn er nu meer landen die oogsten met reusachtige rietsnijmachines. Terwijl deze monsterachtige machines zich een weg banen door het hoge suikerriet, worden de stengels van top en bladeren ontdaan en automatisch op de juiste lengte afgesneden, klaar voor verwerking in de fabriek. Hoewel het zwaar werk is, kan een rietsnijder met de hand gemiddeld 5 ton riet per dag oogsten, maar rietsnijmachines kunnen makkelijk 300 ton per dag verwerken. Alle rietplanten worden een aantal jaren achtereen afgesneden, totdat  de suikeropbrengst afneemt en ze vervangen moeten worden.

Als het riet eenmaal is afgesneden, is een snelle verwerking van belang, want de suiker in het geoogste riet wordt vlug minder van kwaliteit. Om het transport naar de fabrieken te vergemakkelijken is ruim 4000 kilometer aan smalspoor aangelegd voor het vervoer in de rietteeltgebieden in Queensland. De minilocomotieven die over deze sporen rijden, vormen een kleurrijk gezicht wanneer ze met een sliert van tientallen wagons boordevol suikerriet door het landschap rijden.

Door de fabriek

Een rondleiding door een suikerfabriek is een interessante ervaring. Het eerste dat we zien zijn de rijen wagons met riet die staan te wachten om geleegd te worden. Het riet wordt door grote versnipperaars en walsen verpulverd, waarbij het suikersap uit de vezels wordt geperst. De overgebleven vezels, of bagasse, worden gedroogd en gebruikt als brandstof om de hele fabriek op te laten draaien. Een overschot aan vezels wordt ook wel verkocht aan fabrikanten van papier of bouwmaterialen om in hun producten te gebruiken.

Vervolgens worden de onzuiverheden uit het suikersap gehaald, waarna er een helder vocht overblijft. De verwijderde onzuiverheden worden als mest gebruikt. Een ander bijproduct, melasse, wordt gebruikt als veevoer of als grondstof voor het destilleren van rum en fabrieksalcohol. Het aantal toepassingen en de efficiëntie van het verwerkingsproces zijn beslist indrukwekkend.

Het vocht wordt vervolgens tot een siroop ingedikt door het overtollige water te verkoken, terwijl er tevens kleine suikerkristalletjes in worden gestrooid. Deze kristalletjes groeien nu tot ze de vereiste grootte bereiken. Dan worden ze uit het mengsel gehaald en gedroogd. Het resultaat is ruwe bruine suiker. Door deze ruwe suiker verder te raffineren ontstaat de bekende witte suiker die veel mensen op tafel hebben staan.

Misschien zal uw thee of koffie iets zoeter smaken na deze fascinerende en informatieve rondleiding door suikerrietland. Als u suikerziekte hebt, zult u misschien geen suiker mogen gebruiken maar het moeten doen met een vervangingsmiddel.

Suikerriet kan terecht een reus onder de grassen worden genoemd en we zijn beslist onder de indruk van de veelzijdigheid en vindingrijkheid van Degene die deze verbazingwekkende plant heeft ontworpen en vervolgens zo overvloedig heeft laten groeien!

[Kader op blz. 22]

Is het biet of riet?

Suiker wordt gewonnen uit twee van de belangrijkste landbouwgewassen ter wereld. Suikerriet wordt hoofdzakelijk in tropische gebieden verbouwd en neemt minstens 65 procent van de suikerproductie in de wereld voor zijn rekening. De overige 35 procent is afkomstig van suikerbieten, die in koudere klimaten worden verbouwd, zoals in Oost- en West-Europa en Noord-Amerika. De suikers zijn chemisch identiek.

[Illustratie op blz. 23]

Afbranden van suikerriet vóór de oogst

[Illustratie op blz. 23]

Suikeroogstmachine. De tractor met kar rijdt ernaast

[Illustratieverantwoording op blz. 21]

All pictures on pages 21-4: Queensland Sugar Corporation