Van ondraaglijke pijn tot anesthesie

TOT omstreeks 1840 waren patiënten als ze de operatiekamer binnengingen niet ietwat nerveus maar echt doodsbenauwd. Waarom? Omdat er geen anesthesie was. In zijn boek „We Have Conquered Pain” zegt Dennis Fradin: „Bekend is dat chirurgen de operatiekamer binnenstapten met in elke hand een fles whisky — de ene voor de patiënt en de andere voor de dokter zodat hij het gegil van zijn patiënt kon verdragen.”

Hoe men de patiënt dronken of „high” kreeg!

Artsen, tandartsen en patiënten probeerden vrijwel alles om de pijn van een operatie te verminderen. Chinese en Indische artsen gebruikten marihuana en hasjiesj. Opium werd ook veel gebruikt in verschillende delen van de wereld, evenals alcohol. De Griekse arts uit de oudheid Dioscorides — de eerste persoon van wie bekend is dat hij de term „anesthesie” gebruikte — schreef verdovende krachten toe aan drankjes gemaakt van alruinwortels en wijn. In later tijden experimenteerden sommige artsen zelfs met hypnotisme.

Maar de pijnbestrijding was verre van bevredigend. Vandaar dat chirurgen en tandartsen zo snel mogelijk werkten; ze werden zelfs geclassificeerd naar hun snelheid. Toch konden de snelsten nog enorm lijden teweegbrengen. Het gevolg was dat mensen over het algemeen liever allerlei kwalen verduurden, van tumoren tot een mond vol rotte tanden, dan de gemene pijn van een operatie of tanden trekken te moeten ondergaan.

Zachte vitriool en lachgas

In 1275 maakte de Spaanse geneesheer Raymundus Lullus terwijl hij met chemicaliën aan het experimenteren was, een vluchtige, brandbare vloeistof die hij zachte vitriool noemde. In de zestiende eeuw liet een in Zwitserland geboren geneesheer die algemeen Paracelsus wordt genoemd, kippen zachte vitriool inademen en merkte op dat ze niet alleen in slaap vielen maar ook geen pijn voelden. Net als Lullus vóór hem nam hij geen proeven op mensen. In 1730 gaf de Duitse apotheker Frobenius deze vloeistof haar huidige naam, ether, wat Grieks is voor „hemels”. Maar er zouden nog 112 jaar verstrijken voordat de anesthetische mogelijkheden van ether ten volle beseft werden.

Ondertussen, in 1772, ontdekte de Engelse geleerde Joseph Priestley het gas distikstofoxide. Aanvankelijk dacht men dat dit gas dodelijk was, zelfs in kleine doses. Maar in 1799 besloot de Britse scheikundige en uitvinder Humphry Davy dat na te gaan door op zichzelf te  experimenteren. Tot zijn verbazing merkte hij dat hij van distikstofoxide ging lachen en dus gaf hij het de bijnaam lachgas. Davy schreef over de potentiële anesthetische eigenschappen van distikstofoxide, maar destijds ging niemand daar verder op door.

Ether- en lachgasfeestjes

Davy’s malle fratsen onder de invloed van lachgas — waaraan hij tijdelijk verslaafd raakte — kregen bekendheid. Weldra werd het populair het voor de aardigheid in te ademen. Zelfs reizende variétéartiesten vroegen als onderdeel van hun programma vrijwilligers uit het publiek het podium op te komen en om beurten distikstofoxide in te ademen. Het gas nam alle remmingen weg en al gauw schaterde het publiek om het onbeteugelde komische gedoe van de vrijwilligers.

Rond dezelfde tijd werd ook het recreatieve gebruik van ether populair. Op een dag viel het een jonge Amerikaanse arts die Crawford W. Long heette echter op, dat zijn vrienden geen pijn voelden wanneer ze zich verwondden als ze onder invloed van ether rondwaggelden. Hij dacht onmiddellijk aan de mogelijkheden bij operaties. Het kwam goed uit dat een deelnemer aan een van die „etherfuifjes”, een student die James Venable heette, twee kleine tumoren had die hij wilde laten verwijderen. Maar uit angst voor de pijn van een operatie bleef Venable die alsmaar uitstellen. Long stelde daarom voor dat hij zich onder invloed van ether zou laten opereren. Venable stemde daarin toe en onderging op 30 maart 1842 een pijnloze operatie. Long maakte zijn ontdekking echter pas in 1849 bekend.

Ook de tandartsen ontdekken verdovende middelen

In december 1844 woonde een tandarts uit de Verenigde Staten, Horace Wells, een reizende show bij waar een zekere Gardner Colton lachgas demonstreerde. Wells bood zich aan om het gas te proberen maar behield voldoende tegenwoordigheid van geest om op te merken dat een andere deelnemer zijn benen hevig tegen een harde bank stootte maar geen pijn voelde, hoewel hij bloedde. Die avond besloot Wells lachgas in zijn tandartspraktijk te proberen — maar nadat hij het eerst bij zichzelf had geprobeerd. Hij sprak af dat Colton voor het gas zou zorgen en collega-tandarts John Riggs een vervelende verstandskies zou trekken. De extractie was een succes.

Wells besloot zijn ontdekking publiek te maken door een demonstratie voor zijn collega’s te geven. Hij was echter uiterst nerveus en diende onvoldoende gas toe, zodat de patiënt schreeuwde toen de kies werd getrokken. Onmiddellijk liet Wells’ publiek een hoongelach horen. Maar ze hadden de patiënt vragen moeten stellen, want later bekende deze tegenover Wells dat hoewel hij geschreeuwd had, hij nauwelijks pijn had gevoeld.

Op 30 september 1846 verrichtte een andere Amerikaanse tandarts, William Morton, een pijnloze tandextractie bij een patiënt die ether toegediend kreeg — dezelfde stof die Long in 1842 gebruikte. Morton bereidde zijn ether met  de hulp van de eminente scheikundige Charles Thomas Jackson. In tegenstelling tot Long organiseerde Morton een publieke demonstratie van de verdovende eigenschappen van ether bij een patiënt die een operatie onderging. Op 16 oktober 1846 bracht Morton in Boston (Massachusetts, VS) de patiënt onder narcose. Daarop verrichtte de chirurg, een zekere dr. Warren, de operatie — de verwijdering van een gezwel onder de kaak van de patiënt. De operatie was een glansrijk succes. Het nieuws ging weldra als een lopend vuurtje door de Verenigde Staten en Europa.

Verdere ontdekkingen

In het kielzog van deze sensationele ontdekkingen gingen de experimenten met allerlei gassen door. Het in 1831 ontdekte chloroform werd in 1847 met succes gebruikt. In sommige plaatsen ging men daar al snel de voorkeur aan geven. Het duurde niet lang of men ging chloroform aan vrouwen toedienen bij een bevalling, onder anderen aan koningin Victoria van Engeland in april 1853.

Jammer genoeg zijn er wat smetten gekomen op de geschiedenis van de algemene anesthesie. Er rees een verhit debat over de vraag naar wie — Long, Wells, Morton of Jackson, de eminente scheikundige die Morton assisteerde — de grootste eer moest gaan voor de ontdekking van de anesthesie (uiteraard niet van de chemische verbindingen zelf). Men is nooit tot overeenstemming gekomen, maar rustig achteraf gezien, erkennen velen de bijdrage van alle vier de mannen.

Ondertussen werden er vorderingen gemaakt op het terrein van de lokale of regionale anesthesie, populair plaatselijke verdoving genoemd. Bij de daarbij toegediende lokale anesthetica blijven patiënten helder terwijl een beperkt deel van hun lichaam verdoofd wordt, gevoelloos wordt gemaakt. Tegenwoordig gebruiken tandartsen meestal lokale verdovingsmiddelen wanneer ze aan tanden en tandvlees werken, en artsen gebruiken ze bij kleinere ingrepen en de behandeling van verwondingen. In sommige landen is het gebruikelijk dat anesthesiologen plaatselijke verdovingsmiddelen toedienen aan vrouwen bij een bevalling.

In de loop van de tijd heeft de anesthesiologie zich ontwikkeld tot een apart medisch specialisme. De hedendaagse anesthesiologen nemen deel aan het klaarmaken van patiënten voor operaties. Ze brengen een narcose teweeg met behulp van geavanceerde apparatuur en complexe anesthetica die mengsels zijn van een aantal chemische verbindingen, in combinatie met zuurstof. Veel patiënten zullen zich er niet eens van bewust zijn dat de arts verdovende gassen heeft gebruikt, omdat die vaak pas toegediend worden nadat de anesthesie langs intraveneuze weg is ingeleid. De anesthesioloog is ook betrokken bij de pijnbestrijding na een operatie.

Mocht het eens zo zijn dat u geopereerd moet worden, probeer u dan niet al te ongerust te maken. Stel u voor dat u zo’n twee eeuwen geleden op een simpele operatietafel ligt. De deur gaat open en daar komt uw chirurg aangelopen met twee flessen whisky. Dan ziet de geavanceerde apparatuur van de moderne anesthesioloog er plotseling bijna vriendelijk uit, vindt u niet?

[Kader op blz. 22]

ACUPUNCTUUR — Pijnbestrijding uit het oosten

Acupunctuur is een oude Chinese therapie die naar men zegt pijn verlicht. Acupuncturisten plaatsen naalden in specifieke punten van het lichaam, vaak ver van het te behandelen gebied. Zijn de naalden eenmaal ingebracht, dan worden ze soms rondgedraaid of aangesloten op een elektrische stroom van lage spanning. Volgens de Encyclopædia Britannica wordt acupunctuur „in China algemeen toegepast als anestheticum bij operaties. Westerse bezoekers zijn getuige geweest van gecompliceerde (en normaal pijnlijke) chirurgische ingrepen bij Chinese patiënten die volkomen bij kennis waren, onder slechts door acupunctuur tot stand gebrachte plaatselijke verdoving.”

Acupunctuur mag alleen toegepast worden door een geschoolde, medisch opgeleide therapeut. Volgens de Encyclopedia Americana „hebben zich ernstige ongelukken voorgedaan als acupunctuurnaalden het hart of de longen doorboorden, en er kunnen hepatitis, plaatselijke infecties en soortgelijke complicaties optreden wanneer er niet-gesteriliseerde naalden worden gebruikt”. Natuurlijk brengt de toepassing van algemene anesthesie ook risico’s met zich mee, evenals de operatie zelf — welke vorm van anesthesie er ook wordt gebruikt.

[Illustratie op blz. 23]

De anesthesiologie is een medisch specialisme geworden

[Verantwoording]

Courtesy of Departments of Anesthesia and Bloodless Medicine and Surgery, Bridgeport Hospital - CT

[Illustratieverantwoording op blz. 21]

Pages 2 and 21: Reproduced from Medicine and the Artist (Ars Medica) by permission of the Philadelphia Museum of Art/Carl Zigrosser/ Dover Publications, Inc.