Dodelijke golven — Fabels en werkelijkheid

DE ZON was net een paar minuten daarvoor ondergegaan. Op deze rustige vrijdag, 17 juli 1998, werden de mannen, vrouwen en kinderen van verscheidene dorpjes aan de noordkust van Papoea Nieuw-Guinea plotseling opgeschrikt door een aardbeving met een kracht van 7,1. „De zwaarste schokken”, zegt Scientific American, „brachten dertig kilometer (bijna negentien mijl) kustlijn in beweging . . . en vervormde in één klap de oceaanbodem voor de kust. Als gevolg daarvan schoot het gewoonlijk gladde zeeoppervlak ineens omhoog en veroorzaakte zo een angstaanjagende tsoenami.”

Een toeschouwer zegt dat hij iets hoorde wat leek op een ververwijderd rollen van de donder, dat geleidelijk wegstierf terwijl het zeeniveau langzaam tot beneden het normale laagwaterpeil daalde. Een paar minuten later zag hij de eerste golf, die ongeveer drie meter hoog was. De golf haalde hem in terwijl hij probeerde ervoor weg te rennen. Een tweede, grotere golf maakte zijn dorp met de grond gelijk en sleurde hem een kilometer mee, een mangrovebos in. „Uit brokstukken die boven in de palmbomen hingen, bleek dat de golven een hoogte van veertien meter hadden bereikt”, bericht Science News.

Die avond kwamen minstens 2500 mensen in de reuzengolven om. Een houtbedrijf schonk later timmerhout voor nieuwe scholen, maar de ironie wil dat er vrijwel geen kinderen meer waren om naar school te gaan. Bijna allemaal — meer dan 230 — waren ze in de tsoenami omgekomen.

Wat zijn tsoenami’s?

Tsoenami is een Japans woord dat „havengolf” betekent. Dit is „een passende term”, zegt het boek Tsunami!, „omdat deze reuzengolven veelvuldig dood en verderf hebben gezaaid in Japanse havens en kustdorpjes”. Waardoor worden deze uitzonderlijke  golven zo ontzagwekkend groot en krachtig?

Tsoenami’s worden soms getijgolven genoemd, maar strikt genomen is een getijgolf gewoon de rijzende en dalende getijbeweging die door de aantrekkingskracht van de zon en de maan wordt veroorzaakt. Zelfs de gigantische golven — soms meer dan 25 meter hoog — die door stormen worden opgezweept, zijn niet met tsoenami’s te vergelijken. Als u onder deze getijgolven zou duiken, zou u bemerken dat ze in kracht afnemen hoe dieper u gaat. Op een bepaalde diepte is het water nauwelijks in beroering. Maar bij tsoenami’s is dat niet zo. Hun invloed reikt van de oppervlakte helemaal tot de zeebodem, zelfs als het water kilometers diep is!

Tsoenami’s reiken zo diep omdat ze over het algemeen worden veroorzaakt door hevige geologische activiteit op de zeebodem. Daarom noemen geleerden tsoenami’s soms wel seismische golven. De zeebodem kan omhooggaan en de kolom water erboven opstuwen en een lichte stijging veroorzaken, die een gebied van 25.000 vierkante kilometer kan beslaan. Of de zeebodem kan inzakken, waardoor er korte tijd een kom in het zeeoppervlak ontstaat.

In beide gevallen gaat het water door de zwaartekracht op en neer deinen — een beweging die een serie concentrische golven veroorzaakt, net zoals wanneer er een steen in een vijver valt. Dit fenomeen ontzenuwt het populaire fabeltje dat een tsoenami maar één enkele golf is. In plaats daarvan waaieren ze meestal uit tot een zogenaamde tsoenami-golftrein. Tsoenami’s kunnen ook worden veroorzaakt door vulkaanuitbarstingen of door onderzeese aardverschuivingen.

Een van de meest verwoestende reeksen tsoenami’s in de geschiedenis ontstond in augustus 1883 door de uitbarsting van de Krakatau, een vulkaan in Indonesië. Sommige van de daardoor veroorzaakte golven bereikten de ongelofelijke hoogte van 40 meter boven de zeespiegel en vaagden zo’n 300 kustplaatsen weg. Het dodental lag waarschijnlijk boven de 40.000.

Het tweeledige karakter van de tsoenami

Door de wind opgezweepte golven gaan nooit sneller dan 100 kilometer per uur en zijn gewoonlijk veel langzamer. „Tsoenami-golven daarentegen”, zegt het boek Tsunami!, „kunnen in het diepe water van een zeebekken de snelheid van een straalvliegtuig bereiken, een verbazingwekkende 800 kilometer per uur of meer.” Toch zijn ze in diep water ondanks hun snelheid niet gevaarlijk. Waarom niet?

Ten eerste omdat in open zee de afzonderlijke golven gewoonlijk nog geen drie meter hoog zijn; en ten tweede omdat een golf (van top tot top  gemeten) honderden kilometers lang kan zijn en daardoor een laag hellingspercentage heeft. Tsoenami’s kunnen dan ook ongemerkt onder schepen door rollen. De kapitein van een schip dat voor de kust van een van de Hawaiiaanse eilanden lag, had pas door dat er een tsoenami was gepasseerd toen hij in de verte reusachtige golven de kust zag teisteren. Als algemene veiligheidsregel voor schepen op zee geldt water op te zoeken dat minstens 100 vadem (180 meter) diep is.

Tsoenami’s veranderen van karakter wanneer ze land naderen en in ondieper water komen. Hier remt de wrijving van de zeebodem de golf af — maar niet gelijkmatig. De achterkant van de golf bevindt zich altijd in dieper water dan de voorkant en heeft daarom iets meer snelheid. Als gevolg daarvan wordt de golf samengeperst, waarbij de afnemende snelheid wordt omgezet in grotere hoogte. Ondertussen wordt hij ingehaald door achteropkomende golven in de golftrein, die zich op de golven ervoor storten.

In hun laatste stadium kunnen tsoenami’s zich als een breker of als een muur van water, een bore, op de kust storten, maar vaker doen ze zich voor als een snel opkomende vloed die ver boven het normale hoogwaterpeil uitkomt. Het is wel gebeurd dat het water meer dan vijftig meter boven het normale zeeniveau steeg en brokstukken, vis en zelfs stukken koraal honderden meters landinwaarts voerde, daarbij alles op zijn pad vernietigend.

Bedrieglijk genoeg is het eerste teken van een naderende tsoenami niet altijd het verschijnen van een groeiende golf die op de kust afsnelt. Het kan juist het tegenovergestelde zijn — een abnormaal laag tij waardoor stranden, baaien en havens droog komen te liggen en vissen in het zand of in de modder liggen te spartelen. Het beginstadium wordt bepaald door het deel van de golftrein dat het eerst de kust bereikt — de top of het dal. *

Wanneer het strand droogvalt

Het was een kalme avond op 7 november 1837 op het Hawaiiaanse eiland Maui. Rond zeven uur, aldus het boek Tsunami!, begon het water van het strand terug te lopen, waardoor het rif werd blootgelegd en vissen op het droge kwamen te liggen. Veel opgewonden eilanders renden op de vissen af, maar enkele personen die alerter waren, renden naar hoger gelegen grond, mogelijk omdat ze uit ervaring wisten wat er stond te gebeuren. Niet lang daarna kwam er een angstaanjagende golf aansnellen die alle 26 rieten huizen van het dorp, met de bewoners en het vee, 200 meter landinwaarts sleurde en in een meertje dumpte.

Diezelfde avond waren op een ander eiland duizenden mensen aan het strand samengekomen voor een religieuze dienst. Ook hier veroorzaakte het plotseling teruglopende water dat nieuwsgierige Hawaiianen zich massaal naar het strand haastten. Toen verscheen er schijnbaar  vanuit het niets een gigantische golf met een hoogte van zes meter boven het normale hoogwaterpeil die volgens een toeschouwer „met de snelheid van een renpaard” op het land afkwam. Het teruglopende water sleurde zelfs sterke zwemmers de zee in, waar sommige door uitputting verdronken.

Hoe vaak slaan ze toe?

„Sinds 1990”, zegt Scientific American, „hebben 10 tsoenami’s meer dan 4000 mensenlevens opgeëist. In totaal zijn er wereldwijd 82 gerapporteerd — veel meer dan het historische gemiddelde van 57 per decennium.” Maar deze toename wordt volgens het tijdschrift grotendeels toegeschreven aan verbeterde communicatie, terwijl het hoge dodental deels te wijten is aan de toegenomen bevolking in de kustgebieden.

Vooral de Grote Oceaan staat bekend om tsoenami’s omdat het bekken seismisch het actiefst is. „Er gaat bijna geen jaar voorbij zonder dat er minstens één verwoestende tsoenami ergens in de Grote Oceaan toeslaat”, zegt een naslagwerk en vermeldt daarbij dat „in de Verenigde Staten in de afgelopen vijftig jaar 62 procent van het dodental als gevolg van aardbevingen te wijten was aan tsoenami’s”.

Kunnen ze worden voorspeld?

Van 1948 tot 1998 was ongeveer driekwart van de tsoenami-waarschuwingen op Hawaii loos alarm. Het is begrijpelijk dat zo’n gegeven tot zorgeloosheid leidt. Maar nu gebruikt men een veel beter detectiesysteem, waarbij moderne technologie wordt toegepast. Het belangrijkst in het verbeterde detectiesysteem zijn de bodemdruksensoren die, zoals de naam aangeeft, vele honderden meters diep op de zeebodem worden geplaatst.

Deze uiterst gevoelige instrumenten kunnen het verschil in waterdruk registreren als er een tsoenami overheen rolt — zelfs eentje van maar één centimeter hoog. Via geluidsgolven zendt de detector gegevens naar een speciale boei, die ze weer doorstuurt naar een satelliet. De satelliet geeft het signaal dan weer door aan het tsoenami-waarschuwingscentrum. Wetenschappers zijn ervan overtuigd dat er door dit nauwkeuriger waarschuwingssysteem minder vaak loos alarm zal zijn.

Misschien wel de belangrijkste factoren in het bevorderen van de veiligheid zijn de bewustmaking en voorlichting van het publiek. Zelfs het beste waarschuwingssysteem is nutteloos als de mensen het negeren. Dus als u in een laaggelegen, aan tsoenami’s onderhevige kuststreek woont en de plaatselijke autoriteiten een tsoenami-waarschuwing afkondigen of u een aardbeving voelt of ziet dat het water tot een ongewoon laag peil daalt, ga dan onmiddellijk naar hoger gelegen grond. Bedenk dat tsoenami’s in open zee de snelheid van een straalvliegtuig kunnen hebben en dicht bij de kust met een snelheid van zo’n 100 kilometer per uur kunnen komen aanrollen. Dus als u de golf eenmaal ziet, zult u er waarschijnlijk niet aan kunnen ontkomen. Maar als u op zee een tsoenami tegenkomt, tijdens een cruise of als u aan het vissen bent, hoeft u zich niet druk te maken — uw kop koffie of glas wijn zal waarschijnlijk rustig op tafel blijven staan.

[Voetnoot]

[Diagram op blz. 25]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Tsoenami’s ontstaan vaak door een seismische storing op de zeebodem

BREUK

ONTSTAAN

VOORTPLANTING

OVERSTROMING

[Diagram op blz. 27]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Met nieuwe technologie, door middel van diepzeedetectors, probeert men tsoenami’s te voorspellen

SATELLIETVERBINDING

BOEI

HYDROFOON

ANKER

GELUIDSSIGNAAL

TSOENAMI-DETECTOR

5000 meter

[Verantwoording]

Karen Birchfield/NOAA/Pacific Marine Environmental Laboratory

[Illustratie op blz. 25]

Een tsoenami dreef een plank dwars door deze vrachtwagenband

[Verantwoording]

U.S. Geological Survey

[Illustraties op blz. 26]

De vuurtoren op Scotch Cap in Alaska voordat de tsoenami van 1946 toesloeg (links)

De ravage erna (boven)

[Verantwoording]

U.S. Coast Guard photo

[Illustratieverantwoording op blz. 24]

U.S. Department of the Interior