Hoe nuttig is de eucalyptus?

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN AUSTRALIË

SOMMIGE zijn reuzen — meer dan negentig meter hoog — en behoren tot de hoogste ter wereld. Andere zijn klein en kronkelig en blijven laag bij de dorre grond. Hun bladeren zijn een wonder van ontwerp en hun bloemen een lust voor het oog. Op de een of andere manier hebt ook u waarschijnlijk wel eens iets van deze boom gebruikt.

Enkele hebben klinkende namen als alpiene es en Tasmaanse eik, maar de meeste staan eenvoudig bekend als de gewone gomboom. Strikt genomen is echte gom evenwel een in water oplosbare substantie die uit koolhydraten bestaat, en geen enkele eucalyptus produceert die. „Gomboom” is dus eigenlijk een verkeerde benaming. De bomen worden nauwkeuriger geïdentificeerd als het geslacht Eucalyptus, en de inheemse Australische familie telt meer dan 600 leden.

Eucalyptussen voelen zich goed thuis in de tropische hitte van het Northern Territory van Australië en eveneens op de dorre vlakten in het binnenland, de outback. Maar ook gedijen ze in het door poolwinden geteisterde Zuid-Tasmanië en de nevelige bergstreken aan de kust. Ze zijn zo alomtegenwoordig dat een negentiende-eeuwse ontdekkingsreiziger en zoöloog verzuchtte: „Er is geen ontkomen aan. Overal zien we gombomen: kilometer na kilometer is er geen enkele afwisseling in het gebladerte.”

Sinds de toestroming van Europese immigranten naar Australië in de negentiende eeuw heeft de eucalyptus zware verliezen geleden. Naar schatting is 300.000 vierkante kilometer van deze bomen gerooid omdat men van mening was dat ze de vooruitgang in de weg stonden. Maar niet iedereen toonde zo’n gebrek aan respect voor deze waardevolle hulpbron. Tijdens de negentiende eeuw begon de eucalyptusfamilie de wereld te veroveren.

Een keizer en een dokter

In de jaren tachtig van de negentiende eeuw had keizer Menelik II van Abessinië (nu Ethiopië) voor zijn dorre nieuwe hoofdstad, Addis Abeba, schaduwrijke bomen nodig die ook al betrekkelijk snel een bron van brandstof zouden vormen. Geen enkele inheemse boom van Afrika bleek geschikt voor dit ontboste gebied. Dus gingen de deskundigen van de keizer elders op zoek naar een boom die gedijde onder een verzengende zon die minstens zo heet was als bij hen. „Addis Abeba” betekent „Nieuwe Bloem” en de naam is wellicht gegeven ter ere van de eucalyptus, een nuttig importartikel dat een heel belangrijke rol in de Ethiopische economie ging spelen.

Nog iemand die tot de recente migratie van de eucalyptus heeft bijgedragen is dr. Edmundo Navarro de Andrade. Vastbesloten de snel slinkende bossen in Brazilië te herstellen, begon hij in 1910 eucalyptussen uit Australië te importeren. Hij was verantwoordelijk voor de aanplant van 38 miljoen van die bomen. Nu zijn er in Brazilië meer dan 2 miljard eucalyptussen in cultuur.

Behalve inheemse regenwouden heeft Brazilië dus ook de grootste  populatie eucalyptussen buiten Australië. Dit heeft de Braziliaanse economie dusdanige voordelen gebracht dat dr. Navarro voor het introduceren van deze aanwinst in zijn land een speciale medaille voor buitengewone verdienste werd toegekend.

Een boom des levens

Sommige eucalyptussen, zoals de mallee, een struikachtige eucalyptussoort, halen het maximale uit de kurkdroge grond door grote hoeveelheden water in hun wortels op te slaan. Australische aborigines en vroege ontdekkingsreizigers overleefden in de dorre outback door van deze ondergrondse veldflessen gebruik te maken. Er werd een lang eind oppervlaktewortel opgegraven en in stukken gebroken. Door lucht in zo’n stuk wortel te blazen kan er een lichtbruin sap uit worden geperst. Hoewel het niet bepaald de lekkerste drank is, kan men uit een negen meter lange wortel naar schatting anderhalve liter van deze levensreddende vloeistof halen.

Andere leden van de familie gedijen in een moerassige omgeving, waar ze gretig water uit de doordrenkte grond opzuigen. Deze bijzondere eigenschap werd benut door de Italianen, die moerasminnende eucalyptussen gebruikten bij de drooglegging van de eens door muggen geplaagde Pontijnse moerassen. Dit gebied is nu in waardevolle landbouwgrond veranderd.

Meer dan vijftig landen verspreid over Afrika, Amerika, Azië en Europa hebben eucalyptussen geadopteerd wegens hun commerciële en esthetische waarde. De dieprode en honinggele kleur maakt eucalyptushout geliefd bij meubelmakers. Een kenner zegt: „Eucalyptussen leveren enkele van de zwaarste, hardste en duurzaamste houtsoorten die men kent. De kwaliteit van het hout, gekoppeld aan de hoge groeisnelheid . . ., maakt deze soort tot de waardevolste bron van hardhout ter wereld.”

Waterbestendige variëteiten van de boom worden bij de bouw van schepen, pieren, telefoonpalen, hekken en als sierbestrating gebruikt. Bovendien brengen de prachtige bloemknoppen van variëteiten als de Eucalyptus melliodora en de Eucalyptus resinifera een zoete  nectar voort waarvan bijen een bijzonder smakelijke honing maken. In de laatste jaren heeft Australië 4,5 miljoen ton eucalyptushoutchips geëxporteerd, wat jaarlijks $250 miljoen aan inkomsten oplevert.

Kino, olie en tannine

Uit de bast en het hout van de eucalyptus sijpelt een bloedrode, gomachtige substantie die kino heet. Sommige soorten kino worden gebruikt om hout tegen de paalworm te beschermen. Kino wordt ook gebruikt bij de productie van een medicijn dat helpt bloedingen te stelpen. De bast van andere soorten levert tannine, dat als looimiddel en als textielverf wordt gebruikt.

De bladeren zijn een wonder van ontwerp en een reservoir van kostbare olie. Ze hangen als slappe vingers aan een verlamde hand en wijzen met hun punt naar de voet van de boom. Door deze vormgeving fungeren de bladeren als een grote trechter. Kostbaar vocht wordt op het oppervlak van de bladeren opgevangen en druppelt dan van hun leerachtige uiteinden naar het wachtende wortelstelsel.

Eucalyptusolie, die een sterk, stimulerend aroma heeft, wordt uit de bladeren gewonnen door een stoom- en distillatieproces. De olie wordt op veel manieren gebruikt, bijvoorbeeld in parfums, zeep, medicijnen, snoepgoed en schoonmaakproducten. In de natuur verdampt de olie via de bladeren en vult de lucht met kleine druppeltjes die het zonlicht breken, wat het eucalyptusbos zijn karakteristieke blauwe aanblik geeft. De Blue Mountains, die de stad Sydney in het westen begrenzen, danken hun ongebruikelijke naam aan dit verschijnsel.

Enkele kieskeurige kostgangers

De beroemdste inwoner van het eucalyptusbos is de schattige donzige bal die bekendstaat als de koala. Deze kieskeurige planteneter doet zich bij voorkeur te goed aan de bladeren van zo’n twaalf soorten eucalyptussen. Zo’n eenzijdig voedingspatroon zou de meeste dieren fataal worden, maar niet de koala. Waarom niet?

Dit komt omdat de koala een speciaal ontworpen spijsverteringsstelsel heeft, met een blindedarm van een tot twee meter lengte. Ter vergelijking: bij de mens is de blindedarm maar acht tot vijftien centimeter lang. Door zijn unieke blindedarm haalt de kleine koala alle eiwitten, koolhydraten en vetten die hij nodig heeft uit dit menu.

Een minder bekende inheemse Australische diersoort die net als de koala alleen van eucalyptusbladeren leeft, is de reuzenkoeskoes. Dit buideldier heeft een zachte vacht en is ongeveer net zo groot als een huiskat. Hij heeft een behaarde staart van zo’n veertig centimeter lengte en huidplooien die zich van zijn voorpoten tot zijn achterpoten uitstrekken. Reuzenkoeskoezen springen van een tak, zweven met behulp van deze vlezige vleugels tot wel honderd meter, onderwijl haakse bochten makend, en grijpen vervolgens veilig de volgende tak vast.

Bosbranden en nieuwe groei

Bosbranden vormen in Australië een bedreiging voor het eucalyptusbos. Toch zijn de bomen ontworpen om ze te overleven. Hoe dat zo?

Net onder de schors van een boom, langs de stam en de takken, zitten namelijk slapende knoppen. Wanneer een boom door een brand van zijn schors en bladeren is ontdaan, komen deze knoppen tot leven. Ze bedekken de zwartgeblakerde boomstam met een laag verse groene blaadjes. Als gevolg daarvan kan de oude boom overleven. Bovendien maken boomzaden die sluimerend in de grond liggen vaak van de gelegenheid gebruik om te ontkiemen, wat nieuwe bomen oplevert.

Een boom die waardering verdient

Hebt u wel eens uw keelpijn verzacht met een medicijn dat uit de eucalyptus gewonnen is of een snoepje gegeten dat van eucalyptushoning gemaakt is? Hebt u wel eens in een boot van eucalyptushout gevaren of heeft dat hout u van onderdak of warmte voorzien? Het is heel waarschijnlijk dat u op de een of andere manier voordeel hebt getrokken van deze opmerkelijke boom. Dus de volgende keer dat u een koala ziet — of er een op een foto bewondert — denk dan aan het wonderbaarlijke ontwerp van de boom waar de koala in woont.

Inderdaad, de veelzijdige, taaie eucalyptus is een boom met veel toepassingen.

[Illustratie op blz. 16, 17]

 Eucalyptussen behoren tot de hoogste bomen ter wereld

[Illustratie op blz. 17]

Bijen maken van eucalyptusnectar voortreffelijke honing

[Illustratie op blz. 18]

Eucalyptussen „leveren enkele van de zwaarste, hardste en duurzaamste houtsoorten die men kent”

[Illustraties op blz. 18]

Koala’s (links) en de reuzenkoeskoes (boven) voeden zich met eucalyptusbladeren

[Verantwoording]

© Alan Root/Okapia/PR

[Illustratieverantwoording op blz. 16]

Geoff Law/The Wilderness Society

[Illustratieverantwoording op blz. 17]

Courtesy of the Mount Annan Botanic Gardens