Wenens geliefde reuzenrad

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN OOSTENRIJK

OP DE voorgrond strekt de pittoreske stad Wenen zich uit en in de verte verrijzen de heuvels van het Wienerwald. Het decor is zo volmaakt dat u haast de vrolijke tonen van Strausswalsen kunt horen. Een jonge man heeft met opzet deze ambiance gekozen, maar nu heeft hij moeite zijn bonzende hart te kalmeren terwijl hij zijn vriendin een aanzoek doet. Ze bevinden zich zo’n zestig meter boven de grond. Hoe komt dat? Hij is niet de eerste en zal beslist niet de laatste zijn die zich bij zo’n speciale gelegenheid in het geliefde reuzenrad van Wenen heeft begeven.

Het reuzenrad, gelegen in een groot park in Wenen dat de naam Prater draagt, is al meer dan honderd jaar een dierbaar oriëntatiepunt. ’U kent Wenen pas echt wanneer u de stad vanuit het reuzenrad hebt gezien’, beweert de uitnodiging die bij de ingang van de attractie hangt. Maar het is tijdens zijn bestaan — langer dan van enig ander reuzenrad ter wereld — niet voor problemen gespaard gebleven. Hoe is deze stalen kolos tot stand gekomen? Hoe heeft hij de stormen des tijds doorstaan?

Het eerste reuzenrad

Als we de geschiedenis van het reuzenrad willen nagaan, moeten we terug naar de negentiende eeuw en de Industriële Revolutie. In die tijd werd staal het industriële bouwmateriaal bij uitstek. In allerlei hoofdsteden in de wereld verschenen er stalen geraamten van gedurfd ontwerp — het Crystal Palace van staal en glas in Londen, het Palmenhaus  in Wenen en de Eiffeltoren in Parijs. De meest vooraanstaande stad wat deze vorm van architectuur betreft was echter Chicago, en het was in deze stad, ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling van 1893, dat de Amerikaanse ingenieur George Ferris het eerste reuzenrad bouwde.

Het sensationele rad van Ferris was 76 meter in doorsnee en had 36 gondels, die elk 40 passagiers naar boven konden brengen voor een 20 minuten durend schitterend uitzicht op Chicago en zijn omgeving. Voor veel bezoekers van de tentoonstelling was het verreweg de onvergetelijkste attractie. Maar uiteindelijk ging de nieuwigheid eraf, en nadat het reuzenrad tweemaal was verplaatst, werd het in 1906 gedemonteerd om te eindigen als oud ijzer. Niettemin was het idee van een reuzenrad elders al sterk tot de verbeelding gaan spreken.

Het reuzenrad komt naar Wenen

Walter Basset, een Brits ingenieur en marineofficier buiten dienst, was kennelijk heel enthousiast geworden over het reuzenrad van Chicago. In 1894 gaf hij de aanzet tot het ontwerpen van een groot rad dat in Earl’s Court in Londen moest verrijzen en later bouwde hij er nog een in Blackpool (Engeland) en een in Parijs. Ondertussen was Gabor Steiner, een Weense ondernemer in de amusementswereld, op zoek naar nieuwe attracties voor Wenen. Op een dag deed een vertegenwoordiger van Walter Basset een voorstel aan Steiner om samen te werken aan een reuzenradproject in Wenen. De mannen werden het snel eens en er werd een geschikte lokatie voor de nieuwe sensatie uit Engeland gevonden. Maar hoe stond het met het verkrijgen van een bouwvergunning?

Toen Steiner zijn bouwplannen bij de stad indiende, keek een beambte naar de plannen, toen weer naar Steiner en opnieuw naar de plannen. Toen schudde hij zijn hoofd en vroeg: „Meneer de directeur, denkt u nu echt dat u iemand kunt vinden van wie u dit monster mag bouwen en die daarvoor de verantwoordelijkheid zal nemen?” Steiner smeekte: „Maar in Londen en Blackpool staan al zulke reuzenraden en ze functioneren probleemloos!” De beambte liet zich niet overtuigen. „De Engelsen doen maar,” zei hij, „maar ik waag me er niet aan.” Steiner, die zich hierdoor niet uit het veld liet slaan, zette door en kreeg uiteindelijk een bouwvergunning.

Het oprichten van het kolossale stalen geraamte was op zich al opzienbarend. Nieuwsgierige toeschouwers verzamelden zich dagelijks bij de bouwlokatie om over de voortgang ervan van gedachten te wisselen. Na slechts acht maanden was het voltooid. Op 21 juni 1897 verrichtte Lady Horace Rumbold, de vrouw van de Engelse ambassadeur bij het Weense hof, de laatste hamerslagen. Enkele dagen later werd het reuzenrad in gebruik genomen. Steiner zei hier later over: „Iedereen vond het prachtig en het liep storm bij de loketten.”

De ups en downs van het reuzenrad

Aartshertog Frans Ferdinand, bestemd tot opvolger van de Oostenrijks-Hongaarse troon, vond het heerlijk om vanuit het reuzenrad over de hoofdstad van  het rijk uit te kijken. De moord op hem in juni 1914 — het voorspel van de Eerste Wereldoorlog — was ook van invloed op het reuzenrad. Het rad was niet alleen beroofd van zijn beroemde gast, maar werd ook gesloten voor publiek toen het een militaire uitkijkpost werd. Het reuzenrad werd in mei 1915 weer operationeel. Inmiddels was er echter in het land een tekort aan ijzer ontstaan, en voor het oog van iedereen stond daar het reuzenrad gewoon te wachten om te worden ontmanteld! In 1919 werd het reuzenrad aan een Praagse handelaar verkocht die het binnen drie maanden zou ontmantelen. Maar het afbreken van de ingewikkelde constructie zou meer hebben gekost dan het ijzer waard was. Dus ontkwam de reeds beroemde attractie ternauwernood aan de sloop en bleef het rad een erkentelijk publiek vermaken.

De oorlog en de val van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie brachten grote veranderingen voor Wenen. In de jaren ’30 ging de economie achteruit en werd de politieke situatie onzeker. Steiner, eens een gevierd man, moest vanwege zijn joodse afkomst voor zijn leven vluchten. Toch kende het reuzenrad in 1939 en 1940 recordaantallen passagiers. Het leek alsof de mensen zich door de inmiddels uitgebroken Tweede Wereldoorlog op het maken van plezier stortten. Maar in september 1944 deed in de stad een alarmerend bericht de ronde — het reuzenrad stond in lichterlaaie! Door kortsluiting in de achtbaan ernaast was er een brand ontstaan die was overgeslagen naar het reuzenrad en zes van de gondels in de as legde. Maar het ergste zou nog komen.

In april 1945, in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog, vatte het reuzenrad opnieuw vlam. Dit keer werden alle dertig gondels en de bedieningsuitrusting in de as gelegd. Het enige wat er overbleef was het uitgebrande ijzeren geraamte. Maar zelfs dat betekende niet het einde van het reuzenrad. Terwijl de huizenblokken na de oorlog in puin lagen, stond het reuzenrad — zij het alleen het stalen skelet — fier overeind. Ook nu vond men ontmantelen te duur. Was er een alternatief?

Ja! Het werd opnieuw hersteld, hoewel om veiligheidsredenen slechts elke tweede gondel werd vervangen. Vanaf mei 1947 tot op de dag van vandaag is het rad rondjes blijven draaien, waarbij het zijn verrukte passagiers langzaam naar boven en naar beneden brengt. Door films als The Third Man, met zijn onvergetelijke, op de citer gespeelde themamuziek, weet men ook ver buiten Wenen hoe het reuzenrad eruitziet.

Het reuzenrad van Wenen is bewaard gebleven, terwijl de exemplaren die oorspronkelijk in Chicago, Londen, Blackpool en Parijs waren neergezet allemaal bij het oud ijzer terecht zijn gekomen. Het blijft een bewijs van de sterke wil van de naoorlogse generatie om te herbouwen wat een symbool van Wenen is geworden. Als u ooit Wenen bezoekt, zult u zeker een rondje in het reuzenrad willen maken. En misschien vangt u dan een glimp op van een oudere heer die zijn kleinkinderen vertelt hoe hij boven in het reuzenrad probeerde zijn bonzende hart tot bedaren te brengen terwijl Grootmoeder hem haar jawoord gaf.

[Kader/Illustratie op blz. 19]

HET RIESENRAD

Gebouwd: 1897

Hoogte: 64,75 meter

Diameter van het rad: 60,96 meter

Gewicht van het rad: 245 ton

Gewicht van de hele ijzerconstructie: 430 ton

Snelheid: 2,7 kilometer per uur

[Verantwoording]

Bron: The Vienna Giant Ferris Wheel, van Helmut Jahn en Peter Petritsch, 1989, blz. 39

[Illustratie op blz. 21]

Een blik vanuit het reuzenrad op de noordoostelijke skyline van Wenen