Italiaanse cameeën — Meesterwerken in miniatuur

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ITALIË

We zijn naar Torre del Greco, aan de Golf van Napels, gekomen om iets van het vervaardigen te zien van een van de handgemaakte kunstvoorwerpen die karakteristiek zijn voor dit deel van Italië. We hebben het over cameeën, en wel de uit zeeschelpen gesneden sieraden. We willen een van de vele cameewerkplaatsen in de stad bezoeken, maar voordat dat aan bod komt, wilt u misschien iets meer weten over cameeën en hun lange geschiedenis.

CAMEEËN zijn gemmen, harde stenen of schelpen die in reliëf gesneden zijn. Vooral agaat, onyx, sardonyx en bepaalde zeeschelpen zijn hiervoor geschikt, omdat er door de verschillend gekleurde lagen mooie contrasten verkregen kunnen worden. De gebruikte techniek wordt vergeleken met die van reliëfbeelden, maar dan in miniatuur.

Er zijn veel cameeën van harde stenen of edelstenen uit Perzische en Grieks-Romeinse tijden bewaard gebleven, waaruit blijkt hoe populair ze in de oudheid waren. Schelpcameeën zijn van jonger datum. Parelmoer werd in de veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk, Duitsland en Vlaanderen bewerkt. Kunstvoorwerpen van schelpen schijnen zeer geliefd te zijn geweest aan de weelderige en mondaine Franse hoven. Ontdekkingsreizen die in die jaren werden gemaakt, leidden ertoe dat zeldzame en exotische materialen Europa binnenstroomden — enorme schildpadschilden, narwalshoornen, jade, barnsteen en vreemde zeeschelpen. Dit wekte de belangstelling voor natuurlijke historie en sprak tot de verbeelding van begaafde handwerkslieden, juweliers en graveurs. Waarschijnlijk in de zestiende eeuw ontdekte men dat schelpen van de Cassidae- en Cypraeidae-families bijzonder geschikt waren voor het graveren van cameeën.

De zogenoemde neoklassieke periode kende een opleving van belangstelling voor oude kunst, en in de achttiende eeuw  maakten schelpcameeën een bloeitijd door, ondanks het feit dat sommigen ze neerbuigend bezagen als imitaties omdat de schelpen minder waard waren dan edelstenen. Sinds die tijd is het aantal centra waar cameeën worden vervaardigd, afgenomen. De kunst bestaat nu nog in twee plaatsen — Idar-Oberstein (Duitsland), dat gespecialiseerd is in machinaal bewerkte agaten, en Torre del Greco (Italië), waar nog steeds met de hand schelpcameeën worden gemaakt.

Laten we, nu we wat achtergrondinformatie hebben, gaan kijken hoe moderne schelpcameeën worden gemaakt.

In de cameewerkplaats

De werkplaats waar we naar toe gaan, ligt in een smalle straat in het centrum van Torre del Greco. De werkbank van de handwerksman is bedolven onder gereedschap en cameeën in verschillende stadia van voltooiing. We staan versteld van de schoonheid van het stuk dat hij aan het afwerken is — een ingewikkeld landelijk tafereel met verscheidene figuren.

De schelpen waaruit cameeën worden vervaardigd, komen van de Bahamas alsook uit plaatsen in het Caribisch gebied en de zeeën van Oost-Afrika. Elke soort schelp levert cameeën in een andere kleur op. Cameeën bijvoorbeeld die gesneden zijn in Cassis madagascariensis (ook wel sardonyxschelp genoemd) hebben een witte tekening op een donkerbruine achtergrond; cameeën in Cypraecassis rufa (kornalijnschelp) vertonen lichtere en donkerdere roodbruine schakeringen. De  waardevolste zijn die met het grootste kleurcontrast.

De eerste stap is het uitsnijden van de „coppa” — het deel van de schelp dat gebruikt zal worden — met een watergekoelde snijschijf. De vormen van de cameeën die gemaakt gaan worden, gewoonlijk ovaal of rond, worden aangegeven op de binnenkant van de „coppa”, die daarna grofweg in kleinere veelhoekige stukken wordt gesneden. Meestal kunnen er van een gemiddelde schelp maar één grote en twee kleinere cameeën worden gemaakt. Er is een geoefend oog nodig om de mogelijkheden van elke schelp te onderscheiden, dat wil zeggen de manier waarop de schelp gesneden moet worden. Drie uitsteeksels bijvoorbeeld aan de buitenkant van een stuk zouden de mogelijkheid kunnen bieden om een groepje van drie figuren te graveren. Elk stuk wordt, als het gesneden is, met een slijpschijf in de gewenste vorm gebracht. Dan wordt het op een kort houten stokje bevestigd, waardoor het hanteerbaarder wordt, en de grove buitenlaag wordt tot de juiste dikte afgeslepen. Op dit punt laat de kunstenaar zich voor de keuze van zijn onderwerp inspireren door de vorm van het stuk. Hij maakt een snelle potloodschets op het oppervlak en begint te snijden.

Een elektrische frees — een boor met een schuurkop — wordt gebruikt om het overtollige materiaal te verwijderen. Wanneer het patroon in grote lijnen is uitgeslepen, begint het met de hand graveren, met een aantal uiterst scherpe instrumenten van verschillende afmetingen die burijnen worden genoemd. Het patroon moet precies uitgesneden worden tot op het punt waar de kleur van de schelp van licht in donker overgaat. Door tot afwisselende diepten te snijden, kan de vakkundige kunstenaar de indruk wekken van doorzichtige sluiers. Uiteindelijk tekent een zeer gedetailleerde figuur zich scherp af tegen de achtergrond van de donkerder laag eronder!

Het aantal mogelijke onderwerpen is eindeloos. Misschien hebt u weleens de elegante dame en profil gezien — altijd favoriet. Heel kleine profielen of bloemen worden gezet in ringen of oorbellen. Grotere cameeën, tot een grootte van 75 millimeter, worden gebruikt voor broches of hangers en kunnen veel ingewikkelder onderwerpen afbeelden — landschappen, pastorale tafereeltjes of klassieke composities. De grootste, die maximaal zo’n 200 millimeter kunnen zijn, worden wellicht ingelijst of op een voetstuk geplaatst. Hun waarde is niet alleen afhankelijk van de afmeting en van het materiaal dat verder nog wordt gebruikt maar vooral van de vakkundigheid en zorg waarmee ze vervaardigd zijn. Sommige zijn echte kunstwerken.

Omdat de handwerksman zich laat leiden door de onregelmatigheden van zijn materiaal en hij die moet benutten om het product te vervaardigen, zal het nooit mogelijk zijn de productie van schelpcameeën te mechaniseren en zullen er nooit twee identieke cameeën zijn. Het zijn beslist unieke en prachtige sieraden — ware meesterwerken in miniatuur.

[Illustraties op blz. 16]

HET MAKEN VAN DE CAMEE

Schelpen waarvan cameeën worden gemaakt

De coppa wordt uitgesneden om de cameeën te maken

De vorm van de camee wordt op het stuk aangegeven

Het stuk wordt grofweg op de juiste grootte gesneden

Nadat het stuk vorm heeft gekregen, bewerkt de handwerksman het aan zijn werkbank

[Illustratie op blz. 17]

Gemma Augustea, gemaakt tussen 10 G.T. en 20 G.T. De afmetingen ervan zijn 19 bij 23 centimeter

[Verantwoording]

Erich Lessing/Art Resource, NY