De grens overschrijden

DE MENS HEEFT ER LANG VAN GEDROOMD een reis te maken in de tijd om het verleden opnieuw te beleven of in de toekomst te kunnen kijken. Zou het u verbazen als u hoorde dat er elke dag mensen zijn die in zekere zin door de tijd reizen? Neem de zakenman uit Tokio die naar New York vliegt voor een vergadering. Als zijn vlucht om twaalf uur ’s middags vertrekt, zal hij na bijna de halve wereld over te zijn gevlogen, dezelfde ochtend landen, schijnbaar vroeger dan hij vertrok.

Is het echt mogelijk een lange reis te maken en toch te arriveren voordat u vertrekt? Nee, niet echt. Maar verre steden liggen in verschillende tijdzones. En het overschrijden van de internationale datumgrens, een onzichtbare lijn over de aardbol, betekent het overschrijden van een afgesproken grens die kalenderdagen van elkaar scheidt. Over een verwarrende ervaring gesproken! Afhankelijk van de richting waarin u reist, is het alsof u in een ogenblik een dag wint of verliest.

Stel dat de zakenman uit Tokio dinsdagavond laat vanuit New York terugvliegt. Als hij zo’n veertien uur later uit het vliegtuig stapt, zal het al donderdag zijn in Japan. Wat een vreemd gevoel om een hele dag over te slaan! Een ervaren reizigster herinnerde zich de eerste keer dat ze de internationale datumgrens overschreed en bekende: „Ik snapte niet waar die ontbrekende dag was gebleven. Het was heel raar.”

Omdat de datumgrens voor reizigers verwarrend kan zijn, vragen sommigen zich misschien af waarom zo’n scheidingslijn ooit werd bedacht.

Zeelieden doen een ontdekking

De noodzaak voor een datumgrens wordt duidelijk wanneer we teruggaan naar het jaar 1522, toen de bemanning van Fernão de Magalhães de eerste reis rond de aarde voltooide. Na drie jaar op zee bereikten ze op zondag 7 september Spanje. Volgens het logboek van hun schip was het echter zaterdag 6 september. Vanwaar dit verschil? Door rond de wereld te varen in dezelfde richting als de zon, hadden ze een zonsopgang minder gezien dan de mensen in Spanje.

De auteur Jules Verne gebruikte het tegenovergestelde van dit verschijnsel voor een wending in de plot van zijn roman De reis om de wereld in 80 dagen. Om een grote som geld te verdienen, moest de hoofdfiguur uit dat boek in tachtig dagen helemaal rond de aarde reizen. Aan het eind van zijn avontuur kwam hij  teleurgesteld thuis, slechts één dag te laat om zijn flinke beloning te incasseren. Ten minste, dat dacht hij. Hij stond versteld toen hij vernam dat hij in werkelijkheid wel zijn deadline had gehaald. Het boek legt uit: „Phileas Fogg had, zonder het te weten, een dag op zijn reis gewonnen, doordat hij van het westen naar het oosten ging.”

Hoewel het mag lijken dat de internationale datumgrens het verhaal van Verne een happy end heeft bezorgd, bestond de grens eigenlijk niet in haar huidige vorm toen de beroemde roman in 1873 werd uitgegeven. Zeevaarders uit die tijd die de Grote Oceaan overstaken, hadden de gewoonte om op de kalender een correctie van één dag aan te brengen, maar de huidige datumgrens kwam niet op hun kaarten voor. Dat was vóór de toepassing van een universeel systeem van tijdzones. Dus toen Alaska in bezit van Rusland was, hielden de mensen daar zich aan dezelfde kalenderdag als de inwoners van Moskou. Maar toen het gebied in 1867 aan de Verenigde Staten werd verkocht, nam Alaska de kalenderdatum van de Verenigde Staten over.

Historische ontwikkelingen

In 1884, te midden van deze chaos wat tijdsbepaling betreft, kwamen 25 landen bijeen voor de Internationale nulmeridiaan Conferentie in Washington D.C. Ze stelden een wereldwijd systeem van 24 tijdzones in en werden het eens over een nulmeridiaan — de lengtecirkel die over Greenwich (Engeland) loopt. * Het werd het uitgangspunt voor het meten van oost-westposities op de aardbol.

De halve aardbol rond vanuit Greenwich — twaalf tijdzones oostwaarts of westwaarts — leek een logische lokatie voor een internationale datumgrens. Hoewel de 180-graden-meridiaan niet officieel werd aangenomen door de conferentie van 1884, kreeg hij wel instemming als een bijzonder geschikte plek omdat daarmee gewaarborgd was dat de datumgrens niet door een continent zou lopen. Kunt u zich de verwarring voorstellen die zou ontstaan wanneer het in de ene helft van het land waar u woont zondag is en in de andere helft maandag?

Wanneer u een wereldatlas raadpleegt of een globe bekijkt, kunt u de 180-graden-meridiaan ten westen van Hawaii vinden. U zult meteen opmerken dat de internationale datumgrens niet precies over de meridiaan loopt. Ze zigzagt door de Grote Oceaan om nergens land te raken. En omdat de datumgrens met algemene instemming werd vastgelegd en niet door een internationale afspraak, is ze onderhevig aan de grillen van welk land maar ook. In 1995 verklaarde Kiribati bijvoorbeeld dat de internationale datumgrens die door die eilandketen loopt, voortaan een bocht zou maken om het oostelijkst gelegen eiland van de keten heen. Op bijgewerkte kaarten staan alle eilanden van Kiribati tegenwoordig dan ook aan dezelfde kant van de lijn. Bijgevolg heeft men daar dezelfde kalenderdag.

Hoe het werkt

Stel u, om te illustreren hoe het komt dat er een dag verloren gaat of wordt gewonnen wanneer de datumgrens wordt overschreden, eens voor dat u rond de aarde vaart. En laten we zeggen dat u in oostelijke richting gaat. U bent u er misschien niet van bewust, maar in feite wint u elke keer dat u door een tijdzone reist een uur. Wanneer u ten slotte uw reis rond de wereld hebt voltooid, zult u door 24 tijdzones zijn gereisd. Zonder een internationale datumgrens zou u eigenlijk een dag vooruitlopen op de plaatselijke tijd. De internationale datumgrens corrigeert dit verschil. Een beetje verwarrend, nietwaar? Geen wonder dat de bemanning van De Magalhães en de fictieve Phileas Fogg de datum waarop ze hun reizen rond de wereld beëindigden, verkeerd hadden berekend!

Mensen die weleens de datumgrens hebben overschreden, kennen het vreemde gevoel om plotseling een dag te verliezen of te winnen heel goed. Maar het reizen zou nog verwarrender zijn zonder de internationale datumgrens.

[Voetnoot]

[Diagram/Kaart op blz. 13]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

maart | maart

2 | 1

[Illustraties op blz. 14]

Boven: Greenwich Royal Observatory

Rechts: Deze lijn in het plaveisel markeert de nulmeridiaan