De mensen die op zoek zijn naar zekerheid

„Met het einde van de twintigste eeuw is er geen eind gekomen aan het bloedvergieten en de vervolging waardoor mensen genoodzaakt zijn te vluchten voor hun leven. Tientallen miljoenen mensen zijn het nieuwe millennium begonnen in vluchtelingenkampen en in andere tijdelijke opvangcentra, bang dat ze vermoord worden als ze het wagen naar hun huizen terug te keren.” — Bill Frelick, Vluchtelingencommissie van de VS.

JACOB had een droom. Hij droomde van een plek waar mensen in vrede konden leven, waar de geiten van zijn familie niet stierven door bommen en waar hij naar school kon gaan.

Mensen in de plaats waar hij woonde, vertelden hem dat zo’n plek echt bestond, hoewel het ver weg was. Zijn vader zei dat de tocht te gevaarlijk was, omdat sommigen onderweg van dorst en honger waren omgekomen. Maar toen een buurvrouw van wie de man was vermoord, met haar twee kinderen op pad ging, besloot Jacob dat hij de tocht alleen zou maken.

Jacob had geen voedsel of kleding bij zich, en op de eerste dag rende hij alleen maar voort. De weg naar veiligheid was bezaaid met lijken. De dag erop ontmoette hij een vrouw uit zijn woonplaats die zei dat hij met haar en haar groepje kon optrekken. Ze liepen dagen achtereen en kwamen door verlaten dorpen. Op een keer moesten ze een mijnenveld oversteken, waar één lid van hun groep het leven liet. Ze voedden zich met bladeren.

Tien dagen later begonnen er mensen van honger en uitputting te sterven. Kort daarna werden ze door vliegtuigen bestookt. Uiteindelijk stak Jacob de grens over en kwam aan bij een vluchtelingenkamp. Nu gaat hij naar school en het geluid van vliegtuigen jaagt hem geen angst meer aan. Alle vliegtuigen die hij nu ziet, vervoeren voedsel in plaats van bommen. Maar hij mist zijn familie en hij zou graag naar huis teruggaan.

Er zijn wereldwijd miljoenen „Jacobs”. Velen van hen zijn getraumatiseerd door oorlog en lijden honger en dorst. Slechts een enkeling heeft een normaal gezinsleven gekend en velen zullen nooit naar huis terugkeren. Dat zijn de armsten van de armen op de wereld.

De Hoge Commissaris van de Verenigde Naties  voor Vluchtelingen verdeelt deze behoeftige zwervende personen in twee groepen. Een vluchteling wordt gedefinieerd als iemand die zijn land ontvlucht uit gegronde angst voor vervolging of geweld. Een binnenlands ontheemde is eveneens genoodzaakt geweest zijn huis te verlaten wegens oorlog of soortgelijke ernstige gevaren, maar hij woont nog wel in zijn eigen land. *

Niemand weet met zekerheid hoeveel vluchtelingen en ontheemden met moeite hun kostje bijeenscharrelen in tijdelijke kampen of hoeveel er machteloos van de ene plaats naar de andere zwerven op zoek naar zekerheid. Volgens sommige bronnen zou het totale mondiale cijfer wel eens ongeveer 40 miljoen kunnen bedragen, waarvan de helft uit kinderen bestaat. Waar komen ze allemaal vandaan?

Een probleem van onze tijd

Het vluchtelingenprobleem kreeg een nieuwe dimensie aan het eind van de Eerste Wereldoorlog. In de nasleep van die oorlog vielen hele rijken uiteen en werden etnische minderheden vervolgd. Het gevolg was dat miljoenen Europeanen asiel zochten buiten hun eigen land. In de Tweede Wereldoorlog — die nog veel verwoestender was dan de vorige — moesten miljoenen meer hun huis ontvluchten. Sinds 1945 hebben oorlogen een lokaler karakter gekregen, maar ze zijn even traumatisch voor de burgerbevolking die in het kruisvuur terechtkomt.

„Hoewel oorlogen altijd wel vluchtelingen hebben opgeleverd, hebben internationale conflicten pas in de twintigste eeuw hele populaties getroffen”, verklaart Gil Loescher in zijn in 1993 verschenen boek Beyond Charity — International Cooperation and the Global Refugee Crisis. „Het wegvallen van het onderscheid tussen combattanten en non-combattanten heeft geleid tot reusachtige aantallen vluchtelingen die vertwijfeld aan de verwoestingen van nietsontziend geweld wilden ontkomen.”

Verder zijn veel van de hedendaagse conflicten burgeroorlogen die niet alleen een verschrikkelijke tol aan mannen in de dienstplichtige leeftijd eisen maar ook aan vrouwen en kinderen. Aangewakkerd door diepgewortelde etnische en religieuze tweedracht lijken sommige van die conflicten wel oneindig. Een bepaald Afrikaans land, waar de huidige burgeroorlogfase zich al achttien jaar voortsleept, telt vier miljoen ontheemden binnen de grenzen, terwijl honderdduizenden anderen naar het buitenland zijn gevlucht.

Wanneer burgers die de oorlog moe zijn aan het geweld willen ontkomen, kunnen ze onveranderlijk slechts één ding doen: huis en haard verlaten. „Niet omdat ze dat willen of om redenen van persoonlijk gemak maar uit pure noodzaak verlaten vluchtelingen hun land en proberen ze in een ander land toegelaten te worden”, legt het boek The State of the World’s Refugees 1997-98 uit. Maar in een ander land toegelaten worden is tegenwoordig vaak niet zo gemakkelijk.

In de jaren ’90 daalde het totale aantal vluchtelingen wereldwijd van ongeveer 17 miljoen tot 14 miljoen. Deze ogenschijnlijke verbetering is echter misleidend. Geschat wordt dat in hetzelfde decennium het aantal ontheemden binnen de grenzen van het eigen land tussen de 25 en 30 miljoen kwam te liggen. Wat is er aan de hand?

 Om allerlei redenen is het moeilijker geworden officieel als vluchteling erkend te worden. Landen schrikken er vaak voor terug vluchtelingen op te nemen, óf omdat ze een massale toestroom niet aankunnen óf omdat ze zich echt ongerust maken dat een grote vluchtelingenpopulatie economische en politieke instabiliteit teweeg zou kunnen brengen. Soms echter hebben doodsbange burgers niet eens de lichamelijke conditie, het voedsel of het geld om de lange tocht naar de grens te maken. Hun enige optie is naar een veiliger gebied binnen hun eigen land te verhuizen.

De groeiende stroom economische vluchtelingen

Naast de miljoenen echte vluchtelingen proberen miljoenen andere tot armoede vervallen mensen hun levenslot te verbeteren op de enige manier die ze kennen — door naar een land te verhuizen waar de leefomstandigheden veel beter zijn.

Op 17 februari 2001 liep voor de Franse kust een roestig oud vrachtschip aan de grond. De lading bestond uit ongeveer duizend mannen, vrouwen en kinderen, die bijna een week zonder voedsel op zee waren geweest. Ze hadden $2000 per persoon betaald voor deze hachelijke reis, zonder zelfs te weten naar welk land ze op weg waren. De kapitein en de bemanning verdwenen zodra ze het schip op het strand hadden gezet. Maar gelukkig werden de bange passagiers gered en de Franse regering beloofde hun verzoeken om asiel in behandeling te nemen. Jaarlijks proberen miljoenen zoals zij een dergelijke reis te maken.

De meeste van deze economische migranten stellen zich willens en wetens bloot aan zware ontberingen en onzekerheden. Op de een of andere manier schrapen ze het geld voor de tocht bijeen omdat thuis armoede, geweld, discriminatie of een onderdrukkend regime — en soms een combinatie van alle vier — het leven hopeloos doen lijken.

Menigeen komt om bij zijn poging een beter leven te vinden. Het afgelopen decennium zijn zo’n 3500 migranten verdronken of verdwenen terwijl ze probeerden de Straat van Gibraltar van Afrika naar Spanje over te steken. In het jaar 2000 stierven 58 Chinese migranten die verborgen zaten in een vrachtwagen die hen van België naar Engeland vervoerde, de verstikkingsdood. Talloze anderen komen van dorst om in de Sahara wanneer hun te zwaar beladen, gammele vrachtwagens het midden in de woestijn begeven.

Ondanks de gevaren zwellen de gelederen van de economische vluchtelingen op de wereld onverbiddelijk aan. Elk jaar worden ongeveer een half miljoen mensen Europa en nog eens 300.000 de Verenigde Staten binnengesmokkeld. In 1993 schatte het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties het mondiale aantal migranten op 100 miljoen, van wie ruim een derde zich in Europa en de Verenigde Staten had gevestigd. Sindsdien is het aantal ongetwijfeld aanzienlijk gestegen.

Veel van deze migranten vinden nooit de zekerheid die ze zoeken. En weinig vluchtelingen vinden een veilige en blijvende toevlucht. Maar al te vaak ruilen deze zwervende mensen het ene stel problemen in voor het andere. In het volgende artikel zullen enkele van deze problemen en hun onderliggende oorzaken nader onder de loep worden genomen.

[Voetnoot]