Kan globalisering echt de oplossing zijn voor onze problemen?

„Onze wereld is thans eigenlijk nog maar een buurt, een ’global neighbourhood’, die echter, zoals de meeste buurten, verre van ideaal en in veel opzichten onvolmaakt is. De bewoners worden niet allemaal fair behandeld; ze hebben geen gelijke kansen. Miljoenen zijn zo misdeeld dat ze niet eens het idee hebben bij een buurt te horen.” — „OUR GLOBAL NEIGHBOURHOOD”.

FATIMA, een inwoonster van een grote Afrikaanse stad, vindt dat ze boft. Ze heeft ten minste een koelkast. Maar het huis waar haar gezin woont, is slechts een metalen hut die naast drie marmeren graftomben staat. Samen met een half miljoen anderen woont ze op een enorme begraafplaats. En zelfs de begraafplaats raakt overbevolkt. „Er komen hier te veel mensen wonen,” klaagt ze, „vooral hier, op de begraafplaats.”

Zo’n vijftien kilometer van Fatima’s huis ligt een exclusief nieuw wooncomplex, compleet met chique restaurants en een golfbaan met 27 holes. Eén ronde golfen kost meer dan het gemiddelde maandloon in dit Afrikaanse land. De stad is altijd al geteisterd door armoede, maar golfbanen — een symbool van de elite — zijn zowel een nieuwigheid als een bron van ergernis. In onze buurt, de wereld, bestaan luxe en grote armoede naast elkaar, in hachelijke coëxistentie.

De wadi Hadramaut, die zich door het dorre land Jemen in het Midden-Oosten slingert, is een oude karavaanroute waarlangs eeuwenoude steden liggen. Op het eerste gezicht lijkt het of de tijd heeft stilgestaan in dit afgelegen dal. Maar schijn bedriegt. In de nabijgelegen stad Saywun heeft het museum de hulp ingeroepen van een jonge vrouw met een universitaire opleiding voor het opzetten van een website waarop alle museumschatten komen te staan. Ze is in die streek geboren en opgegroeid maar heeft gestudeerd in Ohio (VS). Tegenwoordig  kunnen mensen en ideeën als nooit tevoren over de wereldbol trekken.

Enkele duizenden kilometers meer naar het westen, in de Sahara, kruipt een konvooi van drie vrachtwagens via een afgelegen weg naar het zuiden. Mashala, een van de chauffeurs, legt uit dat hij televisietoestellen, videorecorders en schotelantennes vervoert. Hijzelf blijft van de wereldgebeurtenissen op de hoogte door naar Amerikaanse nieuwsuitzendingen te kijken. In mijn stad „hebben we allemaal schotelantennes”, vertelt hij. Weinig plaatsen op aarde blijven buiten het bereik van de wereldmedia.

Doordat mensen, ideeën, nieuws, geld en technologie constant wereldwijd in beweging zijn, is er een nieuwe global neighbourhood ontstaan die voordelen kan afwerpen. Globalisering draagt bij tot de promotie van de plaatselijke cultuur in Jemen en stelt Mashala in staat wel € 3400 te verdienen met een tocht van drie weken. Maar het geld komt niet bij iedereen terecht. Fatima en haar buren zien hoe een paar mensen zich verheugen in de voordelen van globalisering terwijl zijzelf in armoede gedompeld blijven.

Hoewel onze global neighbourhood verre van ideaal is, is het proces van mondiale integratie waarschijnlijk onomkeerbaar. Zullen mensen hun tv afzetten, hun mobieltje weggooien, hun computer stukslaan en niet langer naar andere landen reizen? Zullen landen proberen zich totaal van de rest van de wereld te isoleren, politiek en economisch? Dat lijkt al heel onwaarschijnlijk. Niemand wil de voordelen van globalisering missen. Maar wat te zeggen van de problemen waarmee ze gepaard gaat? Die wekken steeds meer bezorgdheid en ze raken het leven van iedereen. Laten we in het kort enkele van de ernstiger bijwerkingen van globalisering beschouwen.

De breder wordende kloof

De verdeling van de mondiale rijkdom is nooit erg billijk geweest, maar de economische globalisering heeft de kloof tussen rijk en arm nog verbreed. Het is waar dat enkele ontwikkelingslanden geprofiteerd blijken te hebben van hun integratie in de mondiale economie. Deskundigen voeren aan dat in de afgelopen tien jaar het aantal mensen dat in India onder de armoedegrens leeft, gedaald is van 39 tot 26 procent, en dat Azië in zijn geheel een dergelijke verbetering heeft beleefd. Uit een onderzoek blijkt dat in 1998 slechts 15 procent van de Oost-Aziatische bevolking van $1 per dag leefde, tegenover 27 procent tien jaar daarvoor. Het mondiale beeld is echter niet zo rooskleurig.

In Afrika beneden de Sahara en enkele andere minder ontwikkelde gebieden is het inkomen de afgelopen dertig jaar zelfs gedaald. „De internationale gemeenschap . . . tolereert dat bijna drie miljard mensen — bijna de helft van de hele mensheid — moet leven van $2 of minder per dag in een ongekend rijke wereld”, verklaart  Kofi Annan, de secretaris-generaal van de VN. Een van de voornaamste oorzaken van deze enorme maatschappelijke kloof is financieel eigenbelang. „Overal ter wereld laten particuliere financiële markten het afweten wanneer het om de zeer armen gaat”, aldus Larry Summers, voormalig minister van Financiën van de Verenigde Staten. „De gewone banken hoeven zich niet zo nodig te vestigen in arme gemeenschappen — want daar zit het geld niet.”

De brede inkomenskloof tussen rijk en arm scheidt mensen en zelfs landen van elkaar. Niet lang geleden was het fortuin van de rijkste man in de Verenigde Staten groter dan het totale nettovermogen van ruim 100 miljoen van zijn landgenoten. De globalisering heeft ook de groei bevorderd van rijke multinationale ondernemingen die de wereldmarkt voor bepaalde producten vrijwel hebben overgenomen. In 1998 bijvoorbeeld controleerden slechts tien ondernemingen 86 procent van de telecommunicatiemarkt, die goed is voor € 295 miljard. De economische macht en invloed van deze multinationals overtreft vaak die van regeringen en, zoals Amnesty International onder de aandacht brengt, „mensenrechten en het arbeidsrecht staan niet hoog op hun agenda”.

Mensenrechtenorganisaties maken zich begrijpelijkerwijs zorgen over de concentratie van de rijkdom in de handen van een bevoorrechte kleine minderheid. Zou u graag in een buurt wonen waar de rijkste 20 procent 74 maal zoveel verdient als de armste 20 procent? En dankzij de televisie weet de straatarme 20 procent maar al te goed hoe hun rijke tegenhangers leven, terwijl zij nauwelijks kans zien om hun eigen lot te verbeteren. Het is duidelijk dat dit grove onrecht in de global neighbourhood veel onrust en frustratie zaait.

De globalisering van de cultuur

Nog een terrein van bezorgdheid betreft het botsen van culturen en de verbreiding van materialistische waarden. De uitwisseling van denkbeelden is een belangrijk onderdeel van de globalisering en niets symboliseert dit verschijnsel duidelijker dan het internet. Helaas wordt het internet niet alleen gebruikt voor de verbreiding van nuttige informatie, cultuur en handel. Sommige websites promoten pornografie, racisme of gokken. Op enkele wordt zelfs specifiek uiteengezet hoe je zelf een bom kunt maken. Thomas L. Friedman schrijft: „Op het internet heb je de moeilijkheden met een paar muisklikken binnen je bereik. Je kunt in een virtuele neonazistische bierhal terechtkomen of in de bibliotheek van een pornograaf, . . . en er is niemand die je tegenhoudt of je de weg wijst.”

Ook televisie en films zijn van reusachtige invloed op de denkwijze van mensen. De boodschappen op het scherm of het witte doek komen vaak uit Hollywood, de voornaamste producent ter wereld van klatergoud. De normen en waarden die deze enorme amusementsindustrie weerspiegelt, bevorderen vaak materialisme, geweld en immoraliteit. Ze kunnen totaal vreemd zijn aan de plaatselijke cultuur van veel landen. Maar nog nooit hebben regeringen, onderwijzers en ouders het tij kunnen keren.

„We houden van de cultuur van de VS”, vertelde een inwoner van het Cubaanse Havana aan een Noord-Amerikaanse bezoeker. „[We] kennen al jullie Hollywoodsterren.” De westerse  cultuur promoot ook snacks en frisdranken. Een Maleise zakenman merkte op: „De mensen hier houden van alles wat westers is, vooral Amerikaans. . . . Ze willen zo eten en ze willen zo zijn.” De rector van een middelbare school in Havana verzuchtte: „Cuba is geen eiland meer. Er zijn geen eilanden meer. Er is slechts één wereld.”

De binnendringende westerse cultuur beïnvloedt de hoop en wensen van mensen. „Het ’niet onder willen doen voor de Jansens’ is verschoven van het streven om de consumptie van de buren te evenaren naar het najagen van de in films en televisieprogramma’s uitgebeelde leefstijl van de welgestelden en beroemdheden”, aldus het Human Development Report 1998. Het spreekt voor zich dat de grote meerderheid van de mensheid nooit zo’n leefstijl zal bereiken.

Is globalisering een oplossing?

Zoals veel menselijke projecten is ook globalisering zowel nuttig als schadelijk gebleken. Ze heeft sommigen economische voordelen gebracht en een tijdperk van mondiale communicatie ingeluid. Niettemin zijn de rijken en machtigen er meer bij gebaat dan de armen en behoeftigen. En zowel criminelen als virussen hebben de voordelen van globalisering doeltreffender weten te benutten dan regeringen. — Zie de kaders op blz. 8 en 9.

Door de globalisering zijn de problemen die reeds in onze onvolmaakte wereld bestonden grotendeels verergerd. In plaats van een oplossing voor de moeilijkheden in de wereld te bieden, is ze een deel van het probleem geworden. De maatschappelijke verdeeldheid is groter geworden en de frustratie toegenomen. Overal ter wereld worstelen regeringen om zich de voordelen van de globalisering ten nutte te maken en tegelijk hun burgers tegen de excessen ervan te beschermen. Zullen ze daarin slagen? Zou globalisering met een menselijk gezicht het antwoord kunnen zijn? In het volgende artikel worden die vragen geanalyseerd.

 [Kaders/Illustraties op blz. 8, 9]

DE GLOBALISERING VAN MISDAAD EN TERRORISME

Helaas zijn de dingen die het handelsverkeer ten goede komen, gemakkelijk bruikbaar te maken voor criminelen. „Zoals de multinationale ondernemingen voorop hebben gelopen bij het streven om de wereldeconomie te globaliseren, zo zijn de ’misdaadmultinationals’ — de misdaadsyndicaten — er snel bij geweest om het uit te buiten”, verklaart het Human Development Report 1999. Hoe heeft de georganiseerde misdaad geprofiteerd van globalisering?

Drugskartels hebben heel wat nieuwe mogelijkheden gevonden om hun miljarden dollars wit te wassen. De opheffing van veel douanecontroles en de toenemende mobiliteit van mensen maken het ook veel makkelijker voor de kartels om drugs van het ene land of continent naar het andere te vervoeren. Interessant is dat in de jaren ’90 de cocaïneproductie verdubbeld en de opiumproductie verdrievoudigd is. Internationale maffiabendes hebben ook de prostitutie tot een lucratieve business ontwikkeld. Elk jaar vervoeren ze zo’n 500.000 vrouwen en meisjes met dat doel naar West-Europa — de meeste tegen hun wil.

Net als de multinationale ondernemingen hebben de misdaadsyndicaten hun macht de afgelopen jaren geconsolideerd. Veel ervan zijn mondiaal werkzaam en gezamenlijk maken ze winsten van naar schatting € 1,7 biljoen per jaar — meer dan het bruto nationaal product van Frankrijk. *

Het internet is eveneens een ideaal hulpmiddel gebleken voor oneerlijke computerspecialisten. In 1995 stal een hacker informatie ter waarde van, zegt men, € 1,1 miljoen, naast 20.000 creditcardnummers van particulieren. „Stelen met behulp van nieuwe technologie is minder riskant en winstgevender”, verklaarde José Antonio Soler, een Spaanse bankier.

Ook terroristen maken gebruik van de globalisering. Dankzij mondiale nieuwsuitzendingen kan het kidnappen van een paar westerse toeristen in een uithoek van de planeet dienen om onmiddellijk publiciteit te krijgen voor nagenoeg elke politieke grief.

 ONGEWENSTE „REIZIGERS”

Naast mensen kunnen ook ziekten de wereld over trekken, en sommige ervan zijn dodelijk. „De opzienbarende toename in de verplaatsing van mensen, goederen en denkbeelden is de voornaamste oorzaak van de globalisering van ziekte”, vertelt professor Jonathan M. Mann, een deskundige op het gebied van epidemieën. „De wereld is in hoog tempo veel gevoeliger geworden voor het uitbreken en, het hachelijkst, voor de wijdverbreide en zelfs mondiale verspreiding van zowel nieuwe als oude besmettelijke ziekten.”

Niets illustreert deze nieuwe mondiale kwetsbaarheid dramatischer dan de aidspandemie, die nu jaarlijks zo’n drie miljoen mensen het leven kost. In sommige landen van Afrika vrezen gezondheidswerkers dat de ziekte uiteindelijk twee derde van alle jonge mannen en vrouwen fataal zal worden. „Ondanks millennia van epidemieën, oorlog en honger zijn er nooit eerder in de geschiedenis sterftecijfers in deze orde van grootte onder jonge volwassenen gezien”, aldus een rapport van de VN-organisatie voor aidsbestrijding (UNAIDS).

Microben en virussen zijn niet de enige ongewenste „wereldreizigers”. Planten, insecten en andere dieren zijn uit hun normale habitat ontsnapt en andere continenten binnengedrongen. Een giftige slangensoort uit Australië koloniseert momenteel eilanden in de Grote Oceaan, kennelijk door zich te verbergen in vliegtuigen. Vrijwel alle bosvogels van Guam zijn er al door uitgeroeid. De waterhyacint uit Zuid-Amerika heeft zich verspreid naar vijftig tropische landen, waar ze kanalen verspert en visvijvers ruïneert. „Binnendringende exoten kosten de wereldeconomie jaarlijks misschien wel honderden miljarden dollars, verspreiden ziekten en richten een enorme ecologische verwoesting aan”, bericht de International Herald Tribune.

[Voetnoot]

[Illustraties]

GELDSMOKKEL

In een zending speelgoedberen

COCAÏNESMOKKEL

Cocaïne ter waarde van € 4.500.000 gevonden in een camper die aangehouden werd bij een grensovergang

BIOTERRORISME

Soldaten zoeken naar antrax op Capitol Hill, Washington D.C.

BOMAANSLAGEN

Een autobom explodeert in Israël

MONDIALE VERSPREIDING VAN AIDS

De aidsepidemie grijpt in Zuid-Afrika dermate om zich heen dat sommige staatsziekenhuizen mensen wegsturen

INVASIE VAN SOORTEN

Bruine boomslangen hebben de bosvogels op Guam bijna uitgeroeid

WATERHYACINT

Deze plant verspert kanalen en rivieroevers in zo’n 50 landen

[Verantwoording]

Money and cocaine smuggling: James R. Tourtellotte and Todd Reeves/U.S. Customs Service; bioterrorism: AP Photo/Kenneth Lambert; burning bus: AP Photo/HO/Israeli Defense Forces; child: AP Photo/Themba Hadebe; snake: Photo by T. H. Fritts, USGS; water hyacinth: Staff CDFA, California Dept. of Food & Agriculture, Integrated Pest Control Branch

[Illustraties op blz. 7]

Door economische globalisering is de kloof tussen rijk en arm nog breder geworden

[Verantwoording]

UN PHOTO 148048/ J. P. Laffont - SYGMA

[Illustraties op blz. 10]

Het internet wordt gebruikt om het terrorisme te bevorderen