Gras — Niet alleen het groen onder uw voeten

VOOR sommigen is het alleen maar het groene spul in de tuin dat gemaaid moet worden. Voor boeren en voetballers daarentegen is het hun werkplek. En voor kinderen is het een ideale plaats om te spelen. Maar slaat de term gras slechts op de zoden van gazons, weilanden en speelvelden?

Als u in een hoge flat in de stad woont, verkeert u misschien in de veronderstelling dat u nauwelijks iets met gras te maken hebt. Toch komen de meesten van ons dagelijks in aanraking met enkele grassoorten en de producten die ervan gemaakt zijn. Wat is gras eigenlijk? En hoe maken we er gebruik van?

Wat is gras?

Laten we deze bescheiden plant eens van dichterbij bekijken. Veelal worden alle soorten lage groene planten gras genoemd. Volgens sommigen behoren behalve de planten die door de wetenschap tot de grassenfamilie (Gramineae, of Poaceae) worden gerekend, de zegge en de bies ook tot de grassoorten. Maar alleen van de grassenfamilie wordt gezegd dat ze echt gras is. Gewoonlijk hebben de leden van deze familie enkele gemeenschappelijke specifieke kenmerken. Kijk eens goed naar wat volgens u een grasstengel is.

Is de stengel rond en hol en heeft hij knopen, of knobbels? Zijn de bladschijven lang, plat en smal, met evenwijdige nerven, en groeien ze omhoog uit bladscheden die de stengel omgeven? Verschijnen de opeenvolgende bladen afwisselend aan de ene en dan aan de andere zijde van de stengel, zodat ze twee verticale rijen vormen? Zijn de wortels een vertakt netwerk van dunne draden in plaats van een zich vertakkende hoofdwortel? Zijn de bloempjes — als u die al kunt zien — onopvallend en klein en vormen ze een aar, tros of pluim? Als u dit bevestigend hebt beantwoord, behoort die plant waarschijnlijk tot de grassenfamilie.

Hoewel de leden van de grassenfamilie vrij veel gelijkenis met elkaar vertonen, geven ze een onvoorstelbare verscheidenheid te zien, met tussen de 8000 en 10.000 soorten. De hoogte van de plant varieert van ongeveer 2 centimeter tot wel 40 meter, bij sommige soorten bamboe. Een groot deel van de plantengroei die de aarde bedekt, bestaat uit gras. En geen wonder, want het is een van de plantengroepen op aarde die zich het best kan aanpassen: het groeit in poolstreken en woestijnen, in tropische regenwouden en op winderige berghellingen. Hele vegetatiegebieden — zoals steppen, llano’s, pampa’s, prairies en savannen — worden door gras overheerst.

Een van de belangrijkste factoren voor het gedijen van diverse grassoorten is hun robuustheid. In tegenstelling tot veel andere planten groeit gras niet aan de top, maar in groeipunten boven de knopen. En nieuwe scheuten kunnen opschieten vanuit stengels die horizontaal op of onder de grond  groeien. Dus wanneer de top door de grasmaaier of de tanden van de koe wordt weggesneden, groeit het gras door, terwijl veel andere planten ermee zouden stoppen. Daarom komt regelmatig maaien het gras ten goede en gaat dit ten koste van andere planten, en dit kan een dicht en mooi gazon opleveren.

Bij de meeste grassen is het bovendien zo dat wanneer de stengel wordt gebogen door de wind of wordt platgetreden, hij zichzelf weer kan oprichten door sneller te groeien aan de kant die het dichtst bij de grond ligt. Om die redenen herstelt beschadigd gras zich gewoonlijk snel, waardoor het ten opzichte van andere planten een voorsprong heeft in het gevecht om zonlicht. En we kunnen blij zijn dat gras zo’n sterke plant is. Per slot van rekening zijn we ervan afhankelijk.

Een veelzijdige plant

Gras is niet alleen de meest voorkomende maar ook de belangrijkste bloeiende-plantenfamilie op aarde. Een plantkundige zei eens dat gras de basis vormt van ons voedsel. Het is „als een dam die de mensheid voor hongersnood behoedt”. Roep u te binnen wat u vandaag hebt gegeten. Begon  u met een schaaltje graanproducten als gierst, rijst, haver of sorghum? Dan hebt u graszaden gegeten. Of misschien hebt u diverse soorten brood gegeten. Het meel daarvoor werd gemaakt van graszaden — tarwe, rogge, gerst en andere granen zijn allemaal grassoorten. En dat geldt ook voor cornflakes en maïzenapudding, en tortilla’s die van maïsmeel zijn gemaakt. Maïs — u raadde het al — is ook een grassoort. Hebt u suiker in uw thee of koffie gedaan? Meer dan de helft van alle suiker wordt gemaakt van suikerriet, een grassoort. Zelfs melk en kaas zijn in zekere zin uit gras tot stand gekomen omdat het gewoonlijk het voer vormt voor koeien, schapen en geiten.

Hoe staat het met uw warme maaltijd? Pasta en ook pizzadeeg worden gemaakt van tarwemeel. Kippen en ander pluimvee worden vaak met graan gevoerd. Rundvee wordt met allerlei grassen gevoerd. Dus de eieren, het gevogelte en het rundvlees in ons voedsel zijn voor een groot deel het resultaat van gras dat door de stofwisseling van een dier wordt verwerkt. En u kunt ook gras drinken. Afgezien van melk worden veel populaire alcoholische dranken van gras gemaakt: bier, whisky, rum, sake, kwas en de meeste wodka.

U moet er niet van opkijken als uw lievelingsgerecht niet werd genoemd. Het is gewoon onmogelijk om alle voedingsmiddelen te noemen die van gras zijn gemaakt. Volgens enkele schattingen is meer dan de helft van de calorieën die op aarde worden geconsumeerd, van grassen afkomstig. Geen wonder, want gras beslaat wel zeventig procent van al het gecultiveerde land!

Gras is echter niet alleen goed voor voedsel. Als uw huis muren heeft die van klei en stro zijn gemaakt, zorgt het gras voor de nodige stevigheid. In verschillende delen van de wereld worden daken met gras bedekt. In Zuidoost-Azië wordt bamboe voor steigers, buizen, meubels, wanden en veel andere toepassingen gebruikt. Van gras worden matten en manden gevlochten en het levert de grondstof voor lijm en papier. Vergeet ook uw kleding niet. De meeste dieren die ons wol en leer leveren, voeden zich met gras. De grassoort Arundo donax verschaft het riet voor houten blaasinstrumenten zoals de klarinet. Er is nog geen ander materiaal gevonden dat het natuurlijke riet voor dat doel kan evenaren.

Gras bedekt en siert een groot deel van de aarde. En wat biedt een groene wei of een goed onderhouden gazon een prachtige, vredige en rustgevende aanblik! Vanwege de enorm grote hoeveelheid groene vegetatie die gras voortbrengt, is het een voorname zuurstofleverancier. Ook beschermen de fijne wortels de grond tegen erosie. Met het oog op die veelzijdigheid zijn we niet verbaasd te horen dat het gebruik en het kweken van gras een lange geschiedenis heeft.

De geschiedenis van gras

De eerste vermelding van gras komen we tegen in het bijbelse scheppingsverslag. Op de derde scheppingsdag zei God: „De aarde late gras uitspruiten” (Genesis 1:11). * Alle belangrijke beschavingen zijn van de een of andere vorm van gras afhankelijk geweest. De Egyptenaren, Grieken en Romeinen bijvoorbeeld aten als hoofdvoedsel tarwe en gerst; de Chinezen gierst en rijst; de volken die langs de Indus woonden, tarwe, gerst en gierst; de Maya, Azteken en Inka maïs. En de eindeloze steppen leverden het nodige gras voor voer voor de paarden van de Mongoolse horden. Ja, gras is voor de mensheid altijd van groot belang geweest.

Misschien denkt u de volgende keer dat u een wuivend maïsveld, een sappige groene weide of gewoon een paar grassprietjes tussen wat stenen van een trottoir ziet, eens na over deze wonderbare en uiterst veelzijdige plantenfamilie. Wellicht wordt u er ook toe bewogen de Grote Ontwerper ervan, Jehovah God, te bedanken, net zoals de psalmist deed door te zingen: „O Jehovah, mijn God, gij hebt u zeer groot betoond. . . . Hij laat het groene gras ontspruiten voor de dieren, en de plantengroei ten dienste van de mensheid, om voedsel uit de aarde te doen voortkomen . . . Looft Jah!” — Psalm 104:1, 14, 31-35.

[Voetnoot]

[Diagram/Illustraties op blz. 16, 17]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

De structuur van een grasplant

Voornaamste bloeiwijzen van gras

Aar

Tros

Pluim

Vezelige wortels

Bladschede

Bladschijf

Halm

Knoop

 [Illustraties op blz. 18]

Hebt u vandaag al gras gegeten?

[Illustratie op blz. 18]

Of gedronken?

[Illustratie op blz. 18]

Deze dieren voeden zich ook met gras

[Illustratie op blz. 18]

U kunt ook wonen in iets wat ervan gemaakt is