De cochenille — Een heel bijzonder insect

DOOR ONTWAAKT!-MEDEWERKERS IN MEXICO EN PERU

HOE verkrijgen we de helderrode kleuren in sommige lippenstiften en andere cosmetica? Het zal u misschien verbazen te weten dat de wijnrode kleurstof in sommige rouge en lippenstiften afkomstig is van de cochenille, een schildluis die zich voedt met de schijfcactus. Laten we dit heel bijzondere insect eens nader bekijken.

Schadelijk of nuttig?

Het volwassen wijfje van de cochenille is zo’n drie millimeter groot, ongeveer de afmeting van een luciferskop. Een mannelijke cochenille is slechts half zo groot als een wijfje. Maar laat u niet misleiden door de grootte van de cochenilles. Een naslagwerk zegt: „Ze behoren tot de vernielzuchtigste insecten.” Ondanks die reputatie zijn er echter enkele boeren die ze nota bene kweken. Waarom? Om karmijn (karmozijn) te verkrijgen, een prachtige rode kleurstof die wordt onttrokken aan de gedroogde, verpulverde wijfjes.

Sinds de tijd van de oude Mixteken, die leefden in wat tegenwoordig de staat Oaxaca (Mexico) is, zijn cochenilles al voor verfstoffen gebruikt. Spaanse veroveraars werden gefascineerd door de wijnrode kleur van de cochenille en al gauw leefden veel Europeanen zich met deze natuurlijke kleurstof uit in hun voorkeur voor warme kleuren. Groot-Brittannië gebruikte altijd karmijn voor de traditionele scharlaken kleur van militaire uniformen. Het gebruik van karmijn was zo wijdverbreid dat het van 1650 tot 1860 — op goud en zilver na — Mexico’s waardevolste exportartikel was.

Verdwijning en terugkeer

Halverwege de negentiende eeuw begonnen synthetische verfstoffen natuurlijke kleurstoffen te vervangen. Dit kwam door een aantal factoren. John Henkel van het tijdschrift FDA Consumer legt uit: „Chemisch geproduceerde kleuren waren gewoon makkelijker te maken, goedkoper en beter wat kleurende eigenschappen betreft.” Binnen korte tijd namen synthetische kleuren dus de markt over voor toegevoegde kleuren in voedsel, medicijnen en cosmetica. „Maar”, zegt Henkel, „met het toenemen van het gebruik ervan, namen ook onze zorgen voor de veiligheid toe.”

Onderzoeken in de jaren ’70 suggereerden dat bepaalde synthetische verfstoffen kankerverwekkend zouden kunnen zijn. Toen die mogelijke gevaren voor de gezondheid bekend werden, begonnen natuurlijke kleurstoffen aan hun comeback. Peru bijvoorbeeld produceert tegenwoordig ongeveer 85 procent van het karmijn in de wereld. De Canarische Eilanden en ook Zuid-Spanje, Algerije en landen in Midden- en Zuid-Amerika staan bekend om hun cochenilleoogst. Maar de huidige vraag naar karmijn overtreft de beschikbaarheid en dus probeert de regering van Mexico de productie ervan op te voeren.

Hoe karmijn wordt geproduceerd

De cochenille brengt zijn hele leven door op de schijfcactus. Hij beschermt zichzelf tegen roofvijanden door een poederige, wasachtige substantie af te scheiden. Dit pluizige spul omgeeft het insect en dient als zijn woning. Maar het zorgt er ook voor dat hij in de oogsttijd makkelijk te traceren is.

 Alleen vrouwelijke cochenilles bevatten de rode kleurstof, karmijnzuur. Eitjes dragende cochenilles bevatten de hoogste concentraties. Om kleurstof van de beste kwaliteit te krijgen, letten de arbeiders er dus speciaal op dat ze de cochenilles oogsten vlak voordat ze hun eitjes leggen. In de Peruaanse Andes wordt er in een periode van zeven maanden ongeveer drie keer geoogst. De cochenilles worden met een stevige borstel van de plant geveegd of met een stomp mes ervan afgeschraapt, vervolgens gedroogd, gereinigd en verpulverd, en daarna in ammonia of in een natriumcarbonaatoplossing gedaan. Door filteren worden de resten van de insecten verwijderd zodat er een gezuiverde vloeistof overblijft. Er kan ook calciumoxide worden toegevoegd om verschillende tinten paars te verkrijgen.

Hoewel het idee om make-up te gebruiken die van insecten is gemaakt misschien niet echt aanlokkelijk lijkt, kunt u er zeker van zijn dat natuurlijke „kleuradditieven tot de meest nauwkeurig onderzochte” kleurstoffen behoren, zegt Henkel. „Die kleuren zijn getest, getest en nog eens getest, soms tientallen keren.” Dus wanneer u een compliment krijgt voor uw stralende uiterlijk, komt dat misschien mede door de cochenille, een heel bijzonder insect!

[Illustraties op blz. 23]

1. Cochenilles op een cactusblad

2. Een close-up van wijfjes met eitjes

3. Gedroogde cochenilles

4. De verwerking van vloeistof die in cosmetica wordt gebruikt

[Verantwoording]

Page 23 photos: #1: The Living Desert, Palm Desert, CA; #3 and products: Cortesía del Centro de Investigaciones Económicas, Sociales y Tecnológicas para la Agroindustria y la Agricultura Mundial, Universidad Autónoma de Chapingo, fotografía de Macario Cruz; #4: David McLain/AURORA

[Illustratie op blz. 23]

Artikelen die met de kleurstof zijn gemaakt