De eenzame ’dame’ van de Bosporus

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN TURKIJE

NET als een moeder die in de deuropening van haar huis staat te wachten op de thuiskomst van haar geliefden, staat ze al honderden jaren eenzaam en triest op het punt waar de Bosporus in de Zee van Marmara uitkomt. (Zie kaart.) Door de sterke stromingen lijken de beukende golven tegen de rotsachtige kust op kant langs de onderrand van haar rok. Vanaf deze gunstige standplaats heeft deze ’dame’ — de Maagdentoren, of Leandertoren — zwijgend de loop van de geschiedenis gevolgd.

Door de eeuwen heen is ze getuige geweest van het zinken van schepen, de roofzucht van legermachten in bloedige conflicten, en het lichtzinnig vermaak in de paleizen. Wanneer Istanbul ter sprake komt, denken velen dan ook meteen aan deze toren, die symbool staat voor de oude stad.

Het is niet makkelijk de aantrekkingskracht te beschrijven die de toren op zoveel mensen heeft. Elke avond bij zonsondergang is er op de Aziatische kust altijd wel iemand die over het water naar de Maagdentoren tuurt met het silhouet van de stad Istanbul op de achtergrond. Misschien staat er een oude man die denkt aan wat hij allemaal heeft meegemaakt of een jonge man die nog vol hoop over de toekomst droomt. Of misschien laat een vrouw die haar geliefden verloren heeft, er haar gedachten over gaan hoe de toren haar eenzaamheid weerspiegelt. De Turkse  dichter Sunay Akın, die in zijn werken vaak melding maakt van de toren, heeft eens gezegd: „Het minst mooie uitzicht op Istanbul is vanaf de Maagdentoren, omdat je dan de schoonheid van de Maagdentoren mist.”

Het achterhalen van de geschiedenis van de toren is niet makkelijk. En hoe dieper men graaft in het verleden van deze ’dame’ van de Bosporus, hoe meer haar verleden verborgen lijkt achter een sluier van traditie en legende.

Vroege geschiedenis van het eiland

De vroegst bekende feiten betreffen niet de toren, maar de rotsen waarop hij is gebouwd. In 411 voor onze jaartelling, tijdens de oorlogen tussen Athene en Sparta, koos Byzantium (nu Istanbul) partij voor de Spartanen. Zo ging de Europese zijde van de Bosporus naar Sparta en de Aziatische zijde naar Athene. Uiteindelijk verloor Sparta de oorlog tegen Athene, maar Athene ondernam in eerste instantie geen actie tegen Byzantium. In plaats daarvan verkoos Athene het om enkel de macht over de Bosporus in handen te nemen en te profiteren van de tol die werd geheven op de schepen die erdoorheen voeren. Men denkt dat de Atheense generaal en politicus Alcibiades een tolstation op de rotsen heeft gebouwd. Er wordt echter niet vermeld of er in die tijd al een toren stond.

Enkele jaren later kwam Byzantium zelf onder de heerschappij van Athene te staan. Uit angst voor de bedreigingen van koning Philippus II van Macedonië stuurde Athene veertig oorlogsgaleien om zijn positie in Byzantium te versterken. De gezagvoerder van de vloot, admiraal Hares, liet zich door zijn vrouw vergezellen, maar zij werd later ziek en stierf in Chrysopolis (Üsküdar). Admiraal Hares bouwde een altaar voor zijn vrouw en volgens de legende gebeurde dat op het rotsachtige eilandje waar later de Maagdentoren werd gebouwd.

Hoe heeft de toren het overleefd?

De eerste keer dat er op de rotsen iets kwam te staan dat op een toren leek, was volgens The Book of the Maiden’s Tower toen er tijdens de regering van Manuel I Comnenus (1143–1180) een klein fort uitgerust met kanonnen werd gebouwd.

Nadat Istanbul in 1453 was veroverd, bleef het kleine fort behouden en het bleef gebruikt worden voor militaire doeleinden. Later werd er een houten vuurtoren aan de zijde van de Zee van Marmara bijgebouwd. Na de verovering van Istanbul was de toren er getuige van hoe er nog meer bladzijden van de geschiedenis van de mensheid met bloed werden geschreven — de Bosporus was het strijdtoneel waarop scheepsgevechten plaatsvonden en soldaten elkaar in man-tegen-mangevechten te lijf gingen. Er werden vrachtschepen die geladen waren met buskruit en om het even welk brandbaar materiaal op elkaar afgestuurd.

Door de jaren heen liep de toren steeds meer schade op door aardbevingen en branden totdat hij uiteindelijk in 1720 bijna volledig door vuur werd verwoest. Damat Ibrahim Pasja herbouwde de toren vervolgens in steen en bouwde daarop een koepel met veel ramen en een met lood bedekt dak. In 1829 werd de  toren na het uitbreken van cholera als quarantaineziekenhuis gebruikt. Kort daarna werden in 1832 tijdens de regering van Mahmoed II de laatste grote herstellingswerken uitgevoerd. In 1857 nam de vuurtorencommissie de toren onder haar hoede, en een Frans bedrijf kreeg de opdracht de toren in een bruikbare vuurtoren te veranderen, die in 1920 volledig geautomatiseerd werd. De toren heeft bijna honderd jaar als vuurtoren gediend.

In de Osmaanse periode werd de toren vooral als vuurtoren gebruikt om ’s nachts de weg te wijzen; maar hij werd ook overdag gebruikt wanneer het mistig was. Bij storm probeerden kleine boten zich in veiligheid te brengen door bij de toren af te meren om niet door de golven meegesleurd te worden. Tijdens officiële feesten werden vanaf de toren kanonnen afgevuurd.

Nu en dan gebruikte het Osmaanse hof de toren voor een ander doel. Voor regeringsfunctionarissen die verbannen werden of terechtgesteld zouden worden was de toren een tussenstation voordat ze voor hun lange tocht vertrokken of ter dood werden gebracht.

De taak van de toren blijft veranderen

Na 1923 kwam er een eind aan het officiële gebruik van de toren en deed hij alleen nog maar dienst als vuurtoren. In de moeilijke jaren van de Tweede Wereldoorlog werd de toren hersteld en de inwendige structuur met beton versterkt. Toen de toren na 1965 aan de marine werd overgedragen, werd hij een tijdje als militair communicatiecentrum gebruikt. Daarna, tijdens de tweede helft van de twintigste eeuw, nam het internationale zeeverkeer in de Bosporus toe en voeren er steeds meer en steeds grotere schepen door de Straat. Met de komst van de grote schepen kwam er voor de Maagdentoren een eind aan het tijdperk van stille eenzaamheid. Na 1983 werd de toren door de maritieme autoriteiten van Turkije gebruikt als controlepost om de verkeersstroom door de Straat te regelen.

Het jaar 1989 was nog maar amper begonnen toen een opmerkelijk nieuwsbericht opnieuw de aandacht vestigde op de ’dame’ van de Bosporus. „Maagdentoren vergiftigd”, zo luidde de kop van een bericht, waarin stond dat er in de toren cyanide — gebruikt om ongedierte op schepen op scheepswerven te bestrijden — werd opgeslagen. Omdat de voormalige opslagplaats in de haven pas gesloopt was, werd het dodelijke gif in de toren opgeslagen „omdat er geen andere plek voor was”. Zo raakte de eenzame ’dame’ van de Bosporus vergiftigd. Erger nog, zo vermeldde het bericht, als dat cyanidegas geëxplodeerd zou zijn, zou het voor Istanbul rampzalig zijn geweest. Nadat hier acht maanden lang veel publiciteit aan was gegeven in de pers en op de tv, werd de situatie uiteindelijk opgelost toen de vaten met cyanide naar een andere plaats werden overgebracht.

Het wekte beslist geen verbazing toen in mei 1992 een groep jonge dichters naar de Maagdentoren ging en, met de steun van de burgemeester, hun wens bekendmaakte de vrijwel aan zijn lot overgelaten toren in een cultureel centrum te veranderen. Hij was tenslotte honderden jaren lang een inspiratiebron geweest voor talloze dichters en schrijvers. Enige tijd was de toren daarna vol leven: er waren kunst- en foto-exposities, en er werden een aantal concerten gegeven. Gedurende deze korte periode werd de toren de ’republiek van de poëzie’ genoemd.

De Maagdentoren op dit moment

Met de bedoeling de toren voor bezoekers open te stellen, werden in 1999 uitgebreide restauratiewerkzaamheden uitgevoerd. Hierna werd aangekondigd dat de toren een jaar later, als onderdeel van een project in verband met toerisme, geopend zou worden als restaurant en cultureel centrum. Nu is er een restaurant, een café en bar, een uitzichtplatform en een souvenirwinkel voor bezoekers en toeristen. Kleine boten zorgen voor vervoer vanaf verschillende vertrekplaatsen in Istanbul.

Het is waar dat veel mensen niet blij waren met deze door commerciële motieven ingegeven restauraties. Maar de Maagdentoren heeft weinig of niets van zijn charme verloren. Als u ooit naar Istanbul mocht reizen, bezoek dan zeker de Maagdentoren. Ook zult u het misschien leuk vinden in een van de vele theetuinen aan de Aziatische zijde van Istanbul te zitten, waar u, terwijl u een slokje van uw thee neemt, kunt genieten van het onvergelijkelijke uitzicht op de Bosporus en de Maagdentoren. Dan kunt u zich misschien, al is het maar heel even, iets van de lange geschiedenis van deze innemende ’dame’ van de Bosporus voor de geest halen.

[Kaarten op blz. 25]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

TURKIJE

ISTANBUL

ZEE VAN MARMARA

Bosporus

ZWARTE ZEE

[Illustratie op blz. 25]

Lithografie, 19de eeuw

[Illustratie op blz. 26]

Restaurant

[Illustratie op blz. 26]

Uitzichtplatform