Galilei’s conflict met de Kerk

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ITALIË

HET is het jaar 1633, de 22ste juni. Een zwakke oude man zit op zijn knieën voor de rechters van de Romeinse inquisitie. Hij is een wetenschapsman, een van de bekendste van zijn tijd. Zijn wetenschappelijke overtuigingen zijn de vrucht van jaren van studie en onderzoek. Maar als hij in leven wil blijven, moet hij dingen loochenen waarvan hij weet dat ze waar zijn.

Zijn naam was Galileo Galilei. Het Galilei-proces, zoals velen het aanduiden, heeft twijfels, vragen en controversen opgeroepen die ook nu, zo’n 370 jaar later, nog niet zijn verstomd. De zaak heeft een onuitwisbaar stempel gedrukt op de geschiedenis van wetenschap en religie. Waarom is er zo veel opschudding over geweest? Waarom is er in onze moderne tijd opnieuw ophef ontstaan rond het Galilei-proces? Staat het echt symbool voor de „breuk tussen wetenschap en religie”, zoals één schrijver het stelt?

Galilei wordt door velen als de „vader van de moderne wetenschap” beschouwd. Hij was wiskundige, astronoom en fysicus. Galilei was een van de allereersten die de hemel bestudeerden met behulp van een telescoop, en hij interpreteerde zijn waarnemingen als ondersteuning van een gedachte die in die tijd absoluut nog niet aanvaard werd: de aarde draait om de zon en daarom is onze planeet niet het centrum van het heelal. Geen wonder dat Galilei soms als de grondlegger van de moderne experimentele methode wordt gezien!

Wat waren enkele van Galilei’s ontdekkingen en uitvindingen? Als astronoom ontdekte hij onder andere dat Jupiter manen heeft, dat de Melkweg uit sterren bestaat, dat er op de maan bergen zijn, en dat Venus net als de maan fasen kent. Als fysicus bestudeerde hij de wetten van de slinger en van vallende lichamen. Hij was de uitvinder van diverse instrumenten, bijvoorbeeld de proportionaalpasser, een soort rekenliniaal. Aan de hand van gegevens die hij uit Nederland had ontvangen, maakte hij de telescoop die hem in staat stelde het universum te observeren.

Als gevolg van een langdurig conflict met de kerkelijke hiërarchie mondde de carrière van deze illustere wetenschapper echter uit in een drama — het Galilei-proces. Hoe en waarom gebeurde dit?

 Conflict met Rome

Reeds aan het eind van de zestiende eeuw nam Galilei de leer van Copernicus aan, waarin gesteld wordt dat de aarde om de zon draait en niet andersom. Men noemt dit ook wel het heliocentrisch systeem (de zon als middelpunt). Nadat Galilei in 1610 met zijn telescoop hemellichamen had ontdekt die nooit eerder waargenomen waren, raakte hij ervan overtuigd dat dit het bewijs was voor het heliocentrisch systeem.

Volgens de Grande Dizionario Enciclopedico UTET wilde Galilei niet alleen dingen ontdekken. Hij wilde „de belangrijkste personen van die tijd (vorsten en kardinalen)” overtuigen van de Copernicaanse leer. Hij had goede hoop dat hij met de hulp van invloedrijke vrienden de bezwaren van de Kerk kon overwinnen en zelfs haar steun kon verkrijgen.

In 1611 reisde Galilei naar Rome en ontmoette daar hooggeplaatste geestelijken. Met gebruikmaking van zijn telescoop liet hij hun zijn astronomische ontdekkingen zien. Dit leverde echter niet de gewenste resultaten op. In 1616 werd er van officiële zijde een onderzoek naar Galilei ingesteld.

Theologen van de Romeinse inquisitie zeiden dat het heliocentrische wereldbeeld „dwaas en absurd is in de philosophie en formeel ketters, in zoverre als zij uitdrukkelijk in tegenspraak is met uitspraken die de H[eilige] Schrift op vele plaatsen volgens de betekenis der woorden en volgens de gebruikelijke verklaring en uitlegging van de Heilige Vaders en de doctoren der theologie doet”.

Galilei had een ontmoeting met kardinaal Robertus Bellarminus, die beschouwd werd als de belangrijkste katholieke theoloog van zijn tijd en die „de ketterhamer” genoemd werd. Bellarminus gaf Galilei officieel de waarschuwing te stoppen met het verbreiden van zijn ideeën over het heliocentrisch systeem.

Voor de rechtbank van de inquisitie

Galilei probeerde voorzichtig te zijn, maar hij bleef de Copernicaanse stelling steunen. Zeventien jaar later, in 1633, moest Galilei voor de rechtbank van de inquisitie verschijnen. Kardinaal Bellarminus was gestorven, maar zijn belangrijkste tegenstander was nu paus Urbanus VIII, die voorheen welwillend tegenover hem stond. Schrijvers noemen dit een van de beruchtste, oneerlijkste processen  in de geschiedenis en stellen het zelfs op één lijn met de processen van Socrates en Jezus.

Wat was de oorzaak van dit proces? Galilei schreef een boek met de titel „Samenspraak over twee wereldstelsels”. Het was in feite een pleidooi voor het heliocentrisch systeem. De auteur werd in 1632 opgeroepen om voor de rechtbank te verschijnen, maar Galilei was bijna zeventig en ziekelijk, dus vroeg hij om uitstel. Het jaar daarop reisde hij naar Rome, nadat men gedreigd had hem gevangen te nemen en op transport te stellen. Hij werd op last van de paus ondervraagd en zelfs met foltering bedreigd.

Er bestaat een controverse over de vraag of deze zieke oude man echt gemarteld is. In Galilei’s veroordeling staat dat hij aan een „streng verhoor” werd onderworpen. Volgens Italo Mereu, een Italiaanse rechtshistoricus, was dit in die tijd de technische omschrijving van folteringen. Verschillende geleerden stemmen met die interpretatie in.

Hoe het ook zij, Galilei werd op 22 juni 1633 in een sobere zaal door leden van de inquisitie veroordeeld. Hij werd schuldig bevonden aan „het aanhangen van en geloven in een valse leerstelling, die strijdig is met de Heilige en Goddelijke Schrift, dat de zon . . . zich niet van oost naar west beweegt en dat de aarde beweegt en niet het centrum van de wereld is”.

Galilei wilde geen martelaar worden en dus moest hij zijn beweringen herroepen. Na het voorlezen van zijn vonnis knielde de bejaarde wetenschapper in boetekleed neer en verklaarde plechtig: „Ik herroep, vervloek en verafschuw de voornoemde fouten en ketterijen [de Copernicaanse leer] en alle eventuele andere fouten, ketterijen of sekten die in strijd zijn met de Heilige Kerk.”

Er bestaat een populaire overlevering — waarvoor geen concrete bewijzen zijn — dat Galilei na de herroeping met zijn voet op de grond stampte en luidkeels uitriep: „En toch beweegt zij zich!” Commentatoren beweren dat de wetenschapper tot aan zijn dood gekweld werd door de vernedering van het afzweren van zijn ontdekkingen. Hij werd tot gevangenisstraf veroordeeld, maar zijn straf werd omgezet in permanent huisarrest. Toen hij geleidelijk blind werd, leefde hij bijna volledig in afzondering.

Een conflict tussen religie en wetenschap?

Veel mensen hebben de conclusie getrokken dat Galilei’s voorbeeld bewijst dat wetenschap en religie absoluut niet samengaan. In feite heeft Galilei’s proces mensen door de eeuwen heen van religie afgekeerd. Velen zijn er hierdoor van overtuigd geraakt dat religie altijd een bedreiging is voor wetenschappelijke vooruitgang. Maar is dat echt zo?

Paus Urbanus VIII en de theologen van de Romeinse inquisitie veroordeelden feitelijk de leer van Copernicus omdat die volgens hen in strijd was met de bijbel. Galilei’s tegenstanders wezen op Jozua’s uitspraak „Zon, sta stil”, wat volgens hun uitleg letterlijk moest worden opgevat (Jozua 10:12, Willibrordvertaling). Maar is de bijbel echt in tegenspraak met de theorie van Copernicus? Helemaal niet.

De wetenschap was alleen in tegenspraak met een compleet verkeerde uitleg van de bijbel. Zo zag Galilei het. Hij schreef aan een van zijn leerlingen: „Hoewel de Schrift onfeilbaar is, kunnen degenen die haar verklaren en uitleggen op verschillende manieren fouten maken. Een zeer ernstige en veel voorkomende fout is dat ze altijd bij de letterlijke uitleg willen blijven.” Elke oprechte bijbelstudent zal het hiermee eens zijn. *

Galilei ging zelfs nog verder. Hij beweerde dat de twee boeken, de bijbel en het boek der natuur, door dezelfde Auteur geschreven zijn en elkaar niet kunnen tegenspreken. Bovendien zei hij dat niemand „met zekerheid kon beweren dat alle uitleggers door God geïnspireerd zijn”. Deze stilzwijgende kritiek op de officiële uitleg van de Kerk werd waarschijnlijk als  provocatie opgevat, waardoor de Romeinse inquisitie ertoe gebracht werd de wetenschapper te veroordelen. Want hoe durfde een leek nog wel zich te bemoeien met de privileges van de geestelijken?

Verscheidene geleerden hebben naar aanleiding van het Galilei-proces hun twijfel geuit over de onfeilbaarheid van zowel de Kerk als de paus. De katholieke theoloog Hans Küng schreef dat de „talrijke en onmiskenbare” fouten in de officiële leer van de Kerk, waaronder „de veroordeling van Galilei” twijfel hebben gezaaid over het dogma van de onfeilbaarheid.

Rehabilitatie van Galilei?

Paus Johannes Paulus II liet in november 1979, een jaar na zijn verkiezing als paus, een onderzoek instellen naar de rechtspositie van Galilei, over wie de paus toegaf dat hij „veel te lijden had gehad . . . door toedoen van de mensen en organisaties van de Kerk”. Dertien jaar later, in 1992, erkende een commissie die door deze paus was aangesteld: „Bepaalde theologen, Galilei’s tijdgenoten, . . . ontging de diepere, figuurlijke betekenis van de Schrift waar die de fysieke structuur van het geschapen universum omschrijft.”

In feite werd de heliocentrische leer echter niet alleen door theologen bekritiseerd. Paus Urbanus VIII, die een belangrijke rol speelde bij dit proces, was onbuigzaam in zijn eis dat Galilei de eeuwenoude leer van de Kerk dat de aarde het middelpunt van het heelal is, niet mocht ondermijnen. Die leerstelling vond haar oorsprong echter niet in de bijbel, maar bij de Griekse filosoof Aristoteles.

Nadat de hedendaagse commissie een uitgebreid onderzoek had ingesteld, noemde de paus de veroordeling van Galilei „een onbezonnen en betreurenswaardig besluit”. Is de wetenschapper gerehabiliteerd? „Het is absurd om te spreken van Galilei’s rehabilitatie, zoals sommigen doen,” zo zegt een schrijver, „want de geschiedenis veroordeelt niet Galilei maar de kerkelijke rechtbank.” De historicus Luigi Firpo zei: „Het is niet aan de vervolgers om hun slachtoffers te rehabiliteren.”

De bijbel is „een lamp die schijnt in een duistere plaats” (2 Petrus 1:19). Galilei verdedigde hem tegen een verkeerde interpretatie. De Kerk deed echter het tegenovergestelde door ten koste van de bijbel vast te houden aan een traditie van mensen.

[Voetnoot]

[Kader/Illustratie op blz. 14]

Galilei’s leven

Galilei werd in 1564 in Pisa geboren als zoon van een Florentijnse vader en studeerde daar ook medicijnen. Hij had echter weinig belangstelling voor die tak van wetenschap en ging daarom wis- en natuurkunde studeren. In 1585 keerde hij zonder academische graad terug naar zijn familie. Toch had hij het respect gewonnen van de grootste wiskundigen van die tijd, wat hem een functie als wiskundedocent aan de Universiteit van Pisa opleverde. Na de dood van zijn vader moest Galilei wegens financiële moeilijkheden naar Padua verhuizen, waar hij een lucratievere functie aan de universiteit kreeg als hoogleraar wiskunde.

In de achttien jaar dat hij in Padua woonde, kreeg Galilei drie kinderen bij zijn maîtresse, een jonge Venetiaanse. Hij ging in 1610 naar Florence, waar zijn financiële positie erop vooruitging, zodat hij meer tijd kon besteden aan onderzoek — echter ten koste van de vrijheid die hij in de republiek Venetië had genoten. Hij ontving een aanstelling van de groothertog van Toscane als „eerste filosoof en wiskundige”. Galilei stierf in 1642 in Florence terwijl hij onder huisarrest stond vanwege zijn veroordeling door de inquisitie.

[Verantwoording]

From the book The Library of Original Sources, Volume VI, 1915

[Illustratie op blz. 12]

Galilei’s telescoop, waarmee hij vaststelde dat de aarde niet het middelpunt van het heelal is

[Verantwoording]

Scala/Art Resource, NY

[Illustraties op blz. 12]

Het geocentrisch systeem (de aarde als middelpunt)

Het heliocentrisch systeem (de zon als middelpunt)

[Verantwoording]

Background: © 1998 Visual Language

[Illustratieverantwoording op blz. 11]

Picture: From the book The Historian’s History of the World