Het wonder  dat zand heet

Zand in je ogen doet zeer, maar wat is het heerlijk om er met je blote voeten in te lopen! Onmetelijke hoeveelheden ervan zweven in zeewater, maar het is ook alom aanwezig in kurkdroge woestijnen. Horden dieren vluchten voor het oprukken ervan, maar andere wonen erin. Vaak wordt het als vervelend ervaren, maar zonder zand zou het leven van tegenwoordig bijna onmogelijk zijn.

Volgens bovenstaande beschrijving lijkt zand een tegenstrijdigheid in zich te bergen. Wat is zand eigenlijk en waar komt het vandaan?

Een grof begin

Zand bestaat uit deeltjes van mineralen, gesteenten of grond, waarvan kwarts het meest voorkomende bestanddeel is. Bergtoppen, die ooit uit massieve rots bestonden, zijn tot zand geërodeerd. Waardoor wordt die erosie tot stand gebracht?

Zand is vaak het gevolg van de kracht van de oceaan. Golven beuken tegen steile rotsen aan de kust waardoor stukken steen losraken en worden weggeslagen. Zeer grote stukken steen zwichten onder de niet-aflatende aanval en komen als brokken in de branding terecht. De kolkende zee slijpt de scherpe kanten er af en maakt er keien van. Door slijtage als gevolg van het voortdurend bewegen, worden dit vervolgens kiezels, en die worden weer vergruisd tot kleinere deeltjes die we kennen als zand. Soms neemt de zee het zand mee, maar op veel plaatsen brengen de golven het zand weer aan land en laten zo maagdelijke stranden achter.

Wanneer er gelijktijdig sprake is van koud weer en oceanisch geweld, blijft er in het gesteente water achter dat bevriest en wiggen van ijs vormt die de stenen doen barsten. Dit splijten houdt aan zodat grote rotsmassa’s alsmaar tot kleinere stukken worden gereduceerd die uiteindelijk zand worden.

Ook de wind speelt een rol omdat die zandkorrels optilt en tegen de rotspartijen jaagt. De afbrekende werking zorgt voor nog meer zand. Tegen deze natuurlijke vorm van zandstralen leggen steenlagen van honderden meters dik het af. Ondertussen verstrooit de wind het ontstane zand door het in de woestijn als een tapijt uit te leggen.

Duizenden jaren hebben deze schurende processen talloze tonnen zand opgeleverd. Als zand alleen de functie had van een ligbedje op het strand zouden veel mensen dat al schitterend vinden. Maar zoals we zullen zien is zand niet alleen nuttig aan de kust.

Kleine korrels, grote voordelen

Ons eten en drinken is in grote mate afhankelijk van zand. Hoezo? Op de een of andere manier is al ons voedsel afkomstig van de plantengroei op aarde. Zand en zijn fijngemalen broertjes slib en klei voorzien in mineralen waaraan planten behoefte hebben. Het zand in de grond zorgt er ook voor dat lucht en water kunnen circuleren. Daardoor kunnen plantenwortels gemakkelijk voedingsstoffen opnemen. Maar wat heeft zand met het lessen van onze dorst te maken?

Als je een kom van een liter inhoud met droog zand vult, kun je er 300 milliliter water aan toevoegen zonder dat die overloopt. Dat komt doordat zand poreus is — dat wil zeggen dat er veel ruimte tussen de korrels zit. Er bestaan zelfs met zand gevulde „waterkommen” die zo groot zijn dat ze flinke steden van  deze levengevende vloeistof kunnen voorzien. Wat zijn dat voor kommen?

Onder een groot deel van het aardoppervlak liggen geologische formaties die aquifers worden genoemd. Ze bestaan uit zeer uitgestrekte lagen zand en andere poreuze mineralen en bevatten water dat er mogelijk over een periode van duizenden jaren in is gesijpeld. Wetenschappers hebben berekend dat die onzichtbare „waterkommen” veertig keer meer zoet water bevatten dan alle meren en rivieren op aarde. Hun waardevolle vloeistof wordt bij bronnen of door middel van putten aan de aquifers onttrokken en zorgt voor de instandhouding van miljoenen levens.

Het zand dat we zien

Misschien lopen we wel elke dag over zand zonder dat we ooit naar het strand gaan. Hebben de straten of trottoirs in de buurt waar we wonen een betonnen wegdek? In sommige gevallen bestaat dit veel voorkomende bouwmateriaal voor een kwart uit zand. Jaarlijks worden er honderden miljoenen tonnen zand als bouwmateriaal gebruikt — en wel zo veel dat er op sommige plaatsen zelfs tekorten aan zand zijn ontstaan.

Hoewel zand zich meestal onder onze voeten bevindt, bevindt het zich in een andere vorm misschien precies voor onze neus. Het beeldscherm van onze computer is waarschijnlijk van zand gemaakt, net als de lenzen van een telescoop boven op een berg en een microscoop op een bureau. Hetzelfde geldt voor kristallen vazen en de spiegel in onze badkamer. Die voorwerpen zijn allemaal van glas gemaakt, en van de grondstoffen die bij de fabricage van glas worden gebruikt bestaat ruim de helft uit zand. Hoe wordt van zand glas gemaakt?

Het zand en de andere ingrediënten worden gemengd en vervolgens bij een temperatuur van meer dan 1400 graden Celsius gesmolten. De stroperige vloeistof die dan ontstaat, kan tot bijna elke vorm worden gerold, geblazen, gebogen, getrokken en gedraaid. Van glasvezels worden zelfs weefsels vervaardigd. Maar of het nu ter bevordering is van de schoonheid of van de industrie, of het licht er nu door wordt gebroken of weerkaatst, glad, helder glas wordt gemaakt van ondoorschijnende zandkorrels.

Zand aan de wandel

Stel dat een berg van 75 meter hoog in beweging komt. Dat is wat er gebeurt wanneer hopen zand — duinen — zich onder invloed van de wind verplaatsen. Op sommige plekken in de Sahara lijken duinen hun golvende ribbels eindeloos uit te strekken.

Als iemand in de buurt van een zandduin gaat wonen, kan hij er op een vervelende manier door worden verrast. Want van zand dat in beweging is, is bekend dat het snelwegen blokkeert, huizen laat verdwijnen en complete steden bedekt.

Een en al leven

Hoe levenloos zand ook mag lijken, voor veel dieren is het hun woning. Vossen, slangen en schorpioenen zoeken overdag beschutting in het woestijnzand. Na een dutje tijdens het hete deel van de dag komen ze ’s avonds weer te voorschijn om op voedsel te jagen. Aan de Skeleton Coast in Namibië, in het zuidwesten van Afrika, ligt een gebied met uitgestrekte duinen waar olifanten rondzwerven. Ze lijken zich goed te vermaken op de steile zandhellingen als ze zich op hun buik naar beneden laten glijden. Het „schip der woestijn”, oftewel de kameel, doorkruist de zandzeeën van Azië en Afrika.

Sommige zeedieren komen het water uit om gebruik te maken van zand. Wanneer hun biologische klok een signaal afgeeft, laten degenkrabben, zeeschildpadden en kleine vissen die grunions heten, zich op de golven naar het strand meevoeren. Daar leggen ze hun eitjes die in het zachte zand zullen uitkomen.

Bepaalde planten gedijen net zo goed in de duinen als in een pot op de vensterbank. Zeeraket, zeelathyrus en zeewinde doen het prima in zand en richten zelfs wanneer ze door een duin zijn bedolven hun hoofdje weer op. Hun lange wortels zuigen water en voedingsstoffen op om de sierlijke bloesems te voeden — toefjes kleur tegen de eentonige achtergrond van het zand.

Het is waar dat zand irritant kan zijn als je het tijdens een strandwandeling in je schoenen krijgt. Maar raak niet geërgerd. We zijn namelijk van die eenvoudige zandkorrels afhankelijk! Ook zand is weer zo’n bewijs van de wijsheid van de Schepper, Jehovah God. — Psalm 104:24.

 [Kader/Illustraties op blz. 18, 19]

Gefascineerd door zand

Zand komt voor in een grote verscheidenheid van kleuren. In verschillende landen is zand te vinden dat pikzwart is, of sneeuwwit, paars, grijs, rood, oranje of geel, of dat een van de vele kleurnuances daartussenin heeft. Enkele zandsoorten bestaan voor een deel uit een mengsel van vergruisde schelpen. Sommige mensen zijn zo gefascineerd geraakt door de grote verscheidenheid van kleuren en structuur van zand dat ze het zijn gaan verzamelen. Velen handelen erin, reizen ervoor of gaan letterlijk door de knieën om in glazen flesjes zandmonsters te verzamelen die een aanvulling zullen vormen op hun collectie. Ze noemen zichzelf arenofielen, wat „zandliefhebbers” betekent.

[Verantwoording]

Courtesy Serge tkint

[Illustratie op blz. 16, 17]

De Namibwoestijn, Namibië

[Illustraties op blz. 16]

Beukende golven, een rollende branding en de wind zijn krachten die gesteente vergruizen tot zand

[Illustraties op blz. 17]

Zand — habitat van insecten, planten, vossen en kamelen

[Verantwoording]

Foxes: Hai-Bar, Yotvata, Israel

[Illustraties op blz. 18]

Zand is een essentieel bestanddeel van glas en beton

[Verantwoording]

Glassmakers: Provided by The Corning Museum of Glass

[Illustratie op blz. 18]

Zandduinen kunnen meer dan 100 meter hoog zijn