Vanwaar de heropleving?

ONGEVEER veertig jaar geleden dacht men dat klassieke door insecten overgedragen ziekten als malaria, gele koorts en dengue in grote delen van de aarde zo goed als uitgeroeid waren. Maar toen gebeurde het onverwachte — de door insecten overgedragen ziekten begonnen de kop weer op te steken.

Hoe komt dat? Onder meer doordat sommige van de insecten en de microben die ze bij zich dragen, resistent geworden zijn tegen de insecticiden en medicijnen die gebruikt worden om ze te bestrijden. Dat natuurlijke aanpassingsproces is niet alleen bevorderd door een overmatig gebruik van insecticiden maar ook door een verkeerd gebruik van medicijnen. „In maar al te veel arme gezinnen”, verklaart het boek Mosquito, „halen mensen de medicijnen, gebruiken er net genoeg van om hun symptomen te verlichten en bewaren dan de rest voor de volgende keer dat de ziekte zich voordoet.” Door zo’n niet-afgemaakte kuur kunnen de sterkste microben in het lichaam in leven blijven en een nieuwe generatie nakomelingen voortbrengen die resistent is tegen de medicijnen.

Een verandering van klimaat

Een belangrijke factor bij de heropleving van door insecten overgedragen ziekten wordt gevormd door de veranderingen die zich in de natuur en de samenleving voordoen. Een relevant voorbeeld daarvan is de mondiale klimaatverandering. Sommige wetenschappers verwachten dat door de opwarming van het mondiale milieu het verspreidingsgebied van ziekte overdragende insecten zich zal uitbreiden tot de momenteel koelere klimaten. Er zijn aanwijzingen dat dit nu misschien al gebeurt. Dr. Paul R. Epstein van het aan de medische faculteit van Harvard verbonden Centrum voor Gezondheid en het Mondiale Milieu merkt op: „Zowel insecten als door insecten overgedragen ziekten (waaronder malaria en dengue) worden nu op grotere hoogten gesignaleerd in Afrika, Azië en Latijns-Amerika.” In Costa Rica is dengue de bergen overgetrokken die de ziekte tot voor kort beperkt hielden tot de Grote-Oceaankust en ze komt nu in het hele land voor.

Maar warmer weer kan meer teweegbrengen. In sommige streken verandert het rivieren in poelen, terwijl het in andere gebieden regens en overstromingen veroorzaakt die stilstaande plassen achterlaten. In beide gevallen dient het stilstaande water als een perfecte broedplaats voor muggen. Warmer weer verkort ook de broedcyclus van de muggen, waardoor ze zich sneller vermenigvuldigen, en het verlengt het muggenseizoen. Bij warmer weer zijn muggen actiever. Hogere temperaturen missen zelfs hun uitwerking niet op de ingewanden van de mug en verhogen het vermenigvuldigingstempo van ziekte veroorzakende microben, en daarmee de  kans dat één beet een infectie veroorzaakt. Maar er zijn nog meer redenen tot bezorgdheid.

Een voorbeeld uit de praktijk

Veranderingen in de samenleving kunnen ook bijdragen tot door insecten overgedragen ziekten. Om dat te begrijpen, moeten we de rol van insecten nader beschouwen. Bij veel ziekten is een insect misschien maar één van de diverse schakels in de keten van ziekteoverdracht. Ook een vogel of een ander dier kan als gastheer voor een ziekte fungeren door insecten op zijn lichaam mee te dragen of door micro-organismen in zijn bloed te herbergen. Indien de gastheren desondanks in leven blijven, kunnen ze eveneens een reservoir van de ziekte worden.

Neem eens de ziekte van Lyme, die in 1975 werd geïdentificeerd en genoemd werd naar het plaatsje Lyme in Connecticut (VS), waar ze voor het eerst werd gesignaleerd. Het is mogelijk dat de bacterie die de ziekte van Lyme veroorzaakt, honderd jaar geleden in Noord-Amerika is beland met ratten of vee op schepen uit Europa. Nadat een minuscule Ixodes-teek het bloed van een besmet dier heeft opgezogen, blijven de bacteriën voor de rest van zijn leven in zijn ingewanden. Bijt de teek later een ander dier of een mens, dan kan hij de bacteriën in het bloed van het slachtoffer overbrengen.

In het noordoosten van de Verenigde Staten is de ziekte van Lyme endemisch — ze heerst daar allang. Het voornaamste lokale reservoir van de ziekte van Lyme-bacterie is de witvoetmuis. De muizen dienen ook als gastheer voor de teken, vooral teken in hun ontwikkelingsstadia. Volwassen teken geven er de voorkeur aan zich op herten te nestelen, waar ze zich voeden en waar ze paren. Zit het volwassen vrouwtje eenmaal vol bloed, dan laat ze zich op de grond vallen om haar eitjes te leggen, waar al snel larven uit komen, zodat de cyclus opnieuw begint.

Een verandering van omstandigheden

Insecten en andere dieren kunnen jarenlang ziekteverwekkers bij zich dragen zonder ziekte bij mensen te veroorzaken. Maar door een verandering van omstandigheden kan een endemische ziekte in een epidemie veranderen — een ziekte die veel mensen in een gemeenschap treft. Wat veranderde er in het geval van de ziekte van Lyme?

Vroeger speelden roofdieren een rol bij het beperken van het contact tussen hertenteken en de mens doordat ze de omvang van de hertenpopulatie onder controle hielden. Toen de vroege Europese kolonisten de wouden kapten om er landbouw te bedrijven, nam de hertenpopulatie nog verder af en trokken ook de natuurlijke vijanden van de herten weg. Maar in het  midden van de negentiende eeuw werden veel boerenbedrijven verlaten doordat de landbouw naar het westen verschoof en begon het bos het land terug te veroveren. De herten kwamen terug, maar hun natuurlijke vijanden niet. Daardoor groeide de hertenpopulatie explosief en de tekenpopulatie eveneens.

Enige tijd later arriveerde de verwekker van de ziekte van Lyme en kreeg er vaste voet. De bacterie leefde al tientallen jaren in het gebied voordat ze een bedreiging voor mensen ging vormen. Maar toen er aan de rand van het bos voorsteden werden gebouwd, begonnen kinderen en volwassenen in veel grotere aantallen het domein van de teken te betreden. De teken vonden mensen om zich aan vast te hechten en de mensen kregen de ziekte van Lyme.

Ziekte in een instabiele wereld

Het voorgaande scenario vertegenwoordigt slechts een van de vele paden die ziekten volgen en is slechts één voorbeeld van de manier waarop dat wat de mens onderneemt, de opkomst van ziekten beïnvloedt. „Bijna al de nieuwe verbeterde ziekten hebben hun comeback te danken aan menselijke inmenging”, schrijft de milieudeskundige Eugene Linden in zijn boek The Future in Plain Sight. Nog een paar voorbeelden: De populariteit en snelheid van het moderne reizen kunnen ziekteverwekkers en hun dragers over de hele aardbol verspreiden. Schade aan de habitat van grote en kleine dieren bedreigt de biodiversiteit. „De vervuiling tast de lucht en het water aan”, merkt Linden op, „en verzwakt zo het immuunsysteem van zowel mens als dier.”  Hij citeert de volgende uitspraak van dr. Epstein: „In essentie heeft het geknoei van de mens met de ecologie het immuunsysteem van de aardbol verzwakt, waardoor toestanden in de hand worden gewerkt die gunstig zijn voor microben.”

Politieke instabiliteit leidt tot oorlogen die ecosystemen schade toebrengen en de infrastructuren vernietigen die gezondheidszorg en voedseldistributie mogelijk maken. Daarnaast, zo beklemtoont het Biobulletin van het American Museum of Natural History, ’moeten vluchtelingen, ondervoed en zwak, zich vaak in kampen ophouden waar de overvolle en onhygiënische toestanden mensen aan een hele reeks infectieziekten blootstellen’.

Economische instabiliteit zet mensen aan tot migratie, zowel over als binnen de nationale grenzen, in eerste instantie naar drukke stedelijke gebieden. „Ziekteverwekkers houden van plekken waar het druk en vol is”, legt het Biobulletin uit. Als de bevolking van grote steden explosief groeit, „kunnen onmisbare maatregelen voor de volksgezondheid, zoals elementair onderwijs, voeding en vaccinatieprogramma’s, daar vaak geen gelijke tred mee houden”. Waar het overvol is, worden de watervoorziening, de riolering en de vuilafvoer ook extra belast, wat de gezondheidssituatie en de persoonlijke hygiëne niet ten goede komt en tegelijkertijd toestanden creëert die aantrekkelijk zijn voor insecten en andere ziekteoverbrengers. Toch is de situatie niet hopeloos, zoals het volgende artikel duidelijk maakt.

[Inzet op blz. 11]

„Bijna al de nieuwe verbeterde ziekten hebben hun comeback te danken aan menselijke inmenging”

[Kader/Illustratie op blz. 7]

West-Nijlvirus dringt de Verenigde Staten binnen

Het West-Nijlvirus, dat voornamelijk door muggen op de mens wordt overgedragen, werd voor het eerst in 1937 geïsoleerd in Oeganda en later waargenomen in het Midden-Oosten, Azië, Oceanië en Europa. Het virus werd pas in 1999 op het westelijk halfrond gesignaleerd. Maar sindsdien zijn in de Verenigde Staten ruim 3000 besmettingen gerapporteerd en zijn meer dan 200 personen overleden.

De meeste mensen die besmet worden, merken daar nooit iets van, hoewel sommigen griepachtige symptomen kunnen vertonen. Bij een klein percentage doet zich echter een ernstige ziekte voor, bijvoorbeeld encefalitis of spinale meningitis. Er is nog geen preventief vaccin of specifieke behandeling beschikbaar voor het West-Nijlvirus. Het Amerikaanse Centrum voor Ziektebestrijding en Preventie waarschuwt dat men het West-Nijlvirus ook kan oplopen door orgaantransplantaties of een transfusie met bloed van een besmette donor. „Het is momenteel niet mogelijk om bloed op het West-Nijlvirus te screenen”, berichtte het persbureau Reuters in 2002.

[Verantwoording]

CDC/James D. Gathany

 [Kader/Illustratie op blz. 8, 9]

Hoe kunt u zich beschermen? Enkele adviezen

Ontwaakt! heeft wereldwijd aan bewoners van door insecten en ziekten geteisterde gebieden adviezen gevraagd om gezond te blijven. Hun raad zal waarschijnlijk ook in het gebied waar u woont nuttig blijken.

Reinheid — Uw eerste verdedigingslinie

▪ Houd uw huis schoon

„Dek alles af waarin voedsel wordt bewaard. Houd klaargemaakt voedsel afgedekt totdat het opgediend wordt. Neem gemorst voedsel onmiddellijk op. Laat borden niet de hele nacht onafgewassen staan en gooi geen voedselafval naar buiten om ’s morgens opgeruimd te worden. Bedek of begraaf het, omdat insecten en knaagdieren ’s nachts naar voedsel komen zoeken. Verder maakt een dunne laag cement over een aarden vloer het makkelijker het huis schoon en insectenvrij te houden.” — Afrika.

„Bewaar fruit of iets wat insecten aantrekt op enige afstand van het huis. Houd boerderijdieren — geiten, varkens, kippen — uit het huis. Dek buitentoiletten af. Begraaf dierlijke uitwerpselen snel of bedek ze met kalk om vliegen weg te houden. Zelfs als uw buren dit alles niet doen, kan het zijn dat u de insecten zo onder controle houdt en zult u ook het goede voorbeeld geven.” — Zuid-Amerika.

[Illustratie]

Voedsel of afval onafgedekt laten staan, komt neer op insecten bij u te eten vragen

▪ Persoonlijke hygiëne

„Zeep is goedkoop, dus was uw handen en kleding vaak, vooral na contact met mensen of dieren. Vermijd het dode dieren aan te raken. Vermijd het uw mond, neus en ogen met uw handen aan te raken. Kleren moeten geregeld gewassen worden, ook als ze er nog schoon uitzien. Sommige geuren trekken echter insecten aan, dus vermijd geparfumeerde zeep en toiletartikelen.” — Afrika.

Preventieve maatregelen

▪ Zorg dat er geen broedplaatsen zijn voor muggen

Dek watertanks en wasteilen af. Verwijder alle open vaten en bakken waarin water kan komen te staan. Laat geen water in potplanten staan. Muggen kunnen zich voortplanten in elk plasje dat langer dan vier dagen blijft staan. — Zuidoost-Azië.

▪ Beperk blootstelling aan insecten tot een minimum

Vermijd de tijden en plekken waarop insecten bij voorkeur eten. De zon gaat in de tropen vroeg onder, zodat veel dagelijkse activiteiten in het donker plaatsvinden, wanneer veel insecten actiever zijn. Door buiten te zitten en te slapen vergroot u uw risico als er een door insecten overgedragen ziekte heerst. — Afrika.

[Illustratie]

Buiten slapen in een muggengebied, komt neer op een uitnodiging aan de muggen zich aan u te goed te doen

  Draag kleding die zo veel mogelijk huid bedekt, vooral als u het bos ingaat. Breng een insectenwerend middel op uw kleding en huid aan en houd u daarbij altijd aan de gebruiksaanwijzing. Controleer uzelf en uw kinderen op teken nadat u enige tijd buiten hebt doorgebracht. Houd uw huisdieren gezond en vrij van insecten. — Noord-Amerika.

Beperk het contact met boerderijdieren tot een minimum, omdat insecten ziekten van dieren op mensen kunnen overbrengen. — Centraal-Azië.

Gebruik muskietennetten — liefst de met insecticiden geïmpregneerde — voor alle gezinsleden. Gebruik horren voor de ramen en houd de horren in goede staat. Stop openingen onder overhangende dakranden, waar insecten binnen kunnen komen, goed dicht. Zulke preventieve maatregelen kosten wat geld, maar u zult nog meer geld kwijt zijn als u met een kind naar het ziekenhuis moet of als een kostwinner te ziek wordt om te werken. — Afrika.

[Illustratie]

Met insecticiden geïmpregneerde muskietennetten zijn goedkoper dan medicijnen en ziekenhuisrekeningen

Zorg dat insecten zich niet in uw huis schuil kunnen houden. Bepleister muren en plafond en repareer scheuren en gaten. Bedek de onderkant van rieten plafonds met insectenwerende stof. Verwijder rommel waar insecten zich kunnen verbergen, zoals stapels papier of lappen of verzamelingen plaatjes op de muren. — Zuid-Amerika.

Sommige mensen beschouwen insecten en knaagdieren als gasten. Dat zijn ze niet! Houd ze buiten de deur. Gebruik insectenwerende middelen en insecticiden, maar raadpleeg altijd de gebruiksaanwijzing. Gebruik vliegenvallen en vliegenmeppers. Wees inventief: een vrouw maakte van stof een soort tochtrol, vulde die met zand en sloot er de kier onder de deur mee af om te voorkomen dat er insecten binnenkwamen. — Afrika.

[Illustratie]

Beschouw insecten niet als gasten. Gooi ze eruit!

▪ Preventieve gezondheidszorg

Houd uw weerstand op peil met voldoende voeding, rust en lichaamsbeweging. Verminder stress. — Afrika.

Reizigers: Stel u vooraf op de hoogte van de meest recente inlichtingen over risico’s. Informatie is verkrijgbaar bij de officiële gezondheidsdienst en op internetsites van de overheid. Preventieve behandeling voordat u op reis gaat, afgestemd op het gebied dat u gaat bezoeken, is raadzaam.

Als u zich ziek voelt

▪ Zoek snel medische hulp

De meeste ziekten zijn gemakkelijker te genezen als de diagnose vroeg wordt gesteld.

▪ Pas op voor een verkeerde diagnose

Ga naar een arts die bekend is met door insecten overgedragen ziekten en zo nodig met tropische ziekten. Vertel uw dokter al uw symptomen en waar u gereisd hebt, zelfs in het verleden. Gebruik alleen antibiotica als dat nodig is en maak de kuur af.

[Illustratie]

Door insecten overgedragen ziekten kunnen op andere ziekten lijken. Vertel uw arts precies waar u geweest bent

[Verantwoording]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Kader/Illustratie op blz. 10]

Verspreiden insecten hiv?

Na meer dan tien jaar onderzoek en research hebben entomologen en medische wetenschappers geen bewijzen gevonden dat muggen of andere insecten hiv, het aidsvirus, overdragen.

De monddelen van muggen bijvoorbeeld lijken niet op een injectiespuit met slechts één opening waardoor bloed gereïnjecteerd zou kunnen worden. In plaats daarvan zuigen muggen bloed op via één kanaal terwijl ze speeksel afgeven via een ander kanaal. Vervolgens, zo verklaart Thomas Damasso, hiv-specialist bij het District Health Management Team in Mongu (Zambia), wordt het bloed in het spijsverteringsstelsel van de mug afgebroken, waarbij het virus vernietigd wordt. Hiv wordt niet in de uitwerpselen van insecten aangetroffen. En anders dan bij malariaparasieten komt hiv niet in de speekselklieren van de mug terecht.

Om hiv te krijgen moet iemand aan een groot aantal besmettelijke deeltjes blootgesteld zijn. Wordt de maaltijd van een mug onderbroken en vliegt ze direct naar een ander slachtoffer, dan zou de hoeveelheid bloed die eventueel op haar monddelen achterblijft, te klein zijn om van betekenis te zijn. Volgens deskundigen zou zelfs het doodslaan van een mug vol hiv-positief bloed boven een open wond geen hiv-besmetting teweegbrengen.

[Verantwoording]

CDC/James D. Gathany

[Illustraties op blz. 7]

De hertenteek (rechts vergroot afgebeeld) brengt de ziekte van Lyme over op mensen

Van links naar rechts: volwassen vrouwtje, volwassen mannetje, en nimf, allemaal op ware grootte

[Verantwoording]

All ticks: CDC

[Illustraties op blz. 10, 11]

Overstromingen, onhygiënische toestanden en menselijke migratie dragen bij tot de verspreiding van door insecten overgedragen ziekten

[Verantwoording]

FOTO UNACIONES (from U.S. Army)