Sint-Petersburg — Ruslands „venster op Europa”

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN RUSLAND

„Ik houd van je, schepping van Peter / Houd van je ernstige, rechte gezicht / De machtige loop van de Neva / Met haar oevers van graniet.” — ALEKSANDR SERGEJEVITSJ POESJKIN.

POESJKINS beroemde gedicht over Sint-Petersburg, waarvan hier een deel geciteerd staat, vestigt de aandacht op de stichter van de stad en op haar ligging in het verre noorden, waar de rivier de Neva in de Oostzee uitmondt. Maar misschien vraagt u zich af hoe deze wereldstad in een noordelijk moerasgebied verrezen is.

Tegen het einde van de zeventiende eeuw werd de groei van Rusland belemmerd doordat het geen toegang had tot zee. Het was de droom van Ruslands jonge tsaar, Peter de Grote, om Rusland een „venster op Europa” te geven in de vorm van een verbinding met de zee. In het zuiden was de toegang tot de Zwarte Zee geblokkeerd door het Osmaanse Rijk. Daarom richtte Peter zijn aandacht op het noorden, waar Zweden het gebied bezat dat aan de Oostzee grenst.

Om zijn droom te verwezenlijken, verklaarde Peter Zweden in augustus 1700 de oorlog. Hoewel zijn militaire acties eerst vruchteloos waren, gaf hij het niet op. In november 1702 had Peter de Zweden gedwongen zich terug te trekken van het Ladogameer. Dit grootste meer van Europa staat via de Neva in verbinding met de Oostzee, zo’n 60 kilometer daarvandaan. De Zweden verschansten zich in een vesting op een eilandje in de buurt van de plaats waar de Neva uit het meer stroomt. Peter slaagde erin de Zweden deze vesting te ontworstelen en herdoopte ze Shlissel’burg.

Later stelden de Zweden zich teweer in een vesting die Nyenskans  heette, dicht bij de plaats waar de Neva in de Oostzee uitmondt. In mei 1703 werd het daar gelegerde Zweedse garnizoen verpletterend verslagen. Met deze overwinning beheersten de Russen nu de hele delta. Onmiddellijk begon Peter met de bouw van een vesting op het nabijgelegen Hazeneiland om de monding van de Neva te verdedigen. En zo legde Peter de Grote op 16 mei 1703, zo’n 300 jaar geleden, de eerste steen van wat nu de Petrus-en-Paulusvesting heet. Dat is de algemeen aanvaarde datum van de stichting van Sint-Petersburg, genoemd naar de patroonheilige van de tsaar, de apostel Petrus.

Het ontstaan van een hoofdstad

In tegenstelling tot veel andere hoofdsteden werd Sint-Petersburg van meet af aan ontworpen en gebouwd om een indrukwekkende hoofdstad te worden. Ondanks de ligging in het verre noorden — op dezelfde breedtegraad als het huidige Anchorage in Alaska — ging Peter gestadig en vastbesloten door met de bouw. Het hout werd aangevoerd uit het gebied van het Ladogameer en uit Novgorod. Eén manier waarop Peter aan stenen voor de bouw kwam, was door een quotum op te leggen. Elke Rus die goederen naar Sint-Petersburg bracht, moest ook een bepaald aantal stenen meebrengen. Bovendien verbood Peter de bouw van stenen huizen, eerst in Moskou en vervolgens in de rest van zijn rijk. Het gevolg was dat werkloze metselaars naar Sint-Petersburg trokken.

De bouw van de stad vorderde in „een voor die tijd uitzonderlijk tempo”, aldus „De Grote Sovjet Encyclopedie”. Al gauw verschenen er afwateringskanalen, heipalen, straten, gebouwen, kerken, ziekenhuizen en overheidskantoren. In het jaar dat de stad werd gesticht, begon de bouw van een scheepswerf, de Admiraliteit, die mettertijd het hoofdkwartier van de Russische vloot werd.

 In 1710 werd begonnen met de bouw van het Zomerpaleis, een zomerverblijf voor de tsaren. In 1712 werd de Russische regeringszetel met al zijn kantoren van Moskou naar Sint-Petersburg verplaatst. Het eerste stenen paleis in de stad, dat er nog steeds staat, werd in 1714 voltooid. Het werd gebouwd voor de eerste gouverneur van de stad, Aleksandr Mensjikov. Datzelfde jaar werd ook begonnen met de Petrus-en-Pauluskathedraal binnen de vesting met dezelfde naam. Haar hoog oprijzende toren is een oriëntatiepunt in de stad. Ook werd aan de Neva het Winterpaleis gebouwd, maar dat werd in 1721 neergehaald om plaats te maken voor een stenen bouwwerk. Later werd het huidige Winterpaleis met zijn circa 1100 kamers gebouwd. Dit indrukwekkende paleis is het middelpunt van de stad geworden en herbergt de beroemde Hermitage, een rijksmuseum.

De eerste tien jaar van Sint-Petersburg werden gekenmerkt door een verbazingwekkende groei: naar verluidt stonden er in 1714 zo’n 34.500 gebouwen binnen de stad! De bouw van paleizen en reusachtige gebouwen ging onverminderd door. De machtige invloed van de godsdienst in Ruslands geschiedenis blijkt uit veel van de gebouwen in de stad.

Zo is er de Kazankathedraal met haar halfcirkelvormige frontale zuilengang. Haar imposante ligging aan de belangrijkste straat van de stad, de Nevski Prospekt, heeft ertoe bijgedragen dat de straat als een van de mooiste hoofdstraten ter wereld geldt. Later werd begonnen met de bouw van de Sint-Isaakskathedraal. Er werden ongeveer 24.000 palen in de moerassige grond geheid voor de fundering van het bouwwerk en er werd 100 kilo zuiver goud gebruikt om de reusachtige koepel te vergulden.

Wat er in de omgeving van Sint-Petersburg werd gebouwd, was ook indrukwekkend. In 1714 werd in Peterhof, nu Petrodvorets, begonnen met werk aan het Grote Paleis, een residentie voor  Peter. Ondertussen werd in de nabijgelegen stad Tsarskoje Selo, nu Poesjkin geheten, het luxueuze Catharinapaleis gebouwd voor Peters echtgenote. En in de tweede helft van dezelfde eeuw werden er in de twee zuidelijke voorsteden, Pavlovsk en Gattsjina, twee grote paleizen gebouwd.

De schoonheid van deze nieuw opgezette stad werd aanzienlijk verhoogd door de honderden bruggen die over haar vele rivierarmen en kanalen werden gebouwd. Sint-Petersburg is dan ook vaak beschreven als het „Venetië van het Noorden”. Duitse, Franse en Italiaanse architecten werkten samen met getalenteerde Russische collega’s aan wat volgens The Encyclopædia Britannica „een van de mooiste en meest harmonieuze steden van Europa” is.

Volharding ondanks tegenslagen

Peters tegenstanders beseften nauwelijks hoe hardnekkig de Russen hun venster op Europa zouden vasthouden. In het boek Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland, 1672–1725 wordt uitgelegd: „Vanaf de dag dat Peter voor het eerst de monding van de Neva bezette, zijn dat land en de stad die daar verrees, altijd Russisch gebleven.”

Het bovengeciteerde boek zegt: „Door de eeuwen heen vielen verscheidene veroveraars met machtige legers Rusland binnen — Karel XII, Napoleon, Hitler —, maar geen van hen wist Peters Oostzeehaven te veroveren, hoewel de nazi-legers de stad in de Tweede Wereldoorlog 900 dagen lang belegerden.” Tijdens die lange belegering zijn ongeveer een miljoen mensen in de stad gestorven. Velen zijn van kou en honger omgekomen in de winter van 1941/42, toen de temperaturen daalden tot 40 graden onder nul. Die temperatuur is toevallig het punt waarbij de schaal van Celsius en Fahrenheit hetzelfde aangeven.

Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, werd de naam van de stad veranderd in Petrograd. Vervolgens werd de naam veranderd in Leningrad toen de eerste leider van de Sovjet-Unie, Vladimir Lenin, in 1924 stierf. Ten slotte, in 1991, met de val van de Sovjet-Unie, kreeg de stad haar oorspronkelijke naam Sint-Petersburg terug.

Betekenis voor de wereld

In 1724, het jaar voor zijn dood op 52-jarige leeftijd, werd op last van Peter de Russische Academie van Wetenschappen gesticht, en in 1757 werd in de stad de Academie van Kunsten opgericht. De negentiende-eeuwse Russische schilders Karl Brioulov en Ilja Repin studeerden er en verwierven internationale roem.

 In 1819 werd de rijksuniversiteit van Sint-Petersburg opgericht, mettertijd gevolgd door nog veel meer instellingen voor hoger onderwijs. Tegen het einde van de negentiende eeuw ontwikkelde de Russische fysioloog en Nobelprijswinnaar Ivan Pavlov als inwoner van Sint-Petersburg het begrip geconditioneerde reflex. En hier ontwierp de Russische scheikundige Dmitri Mendelejev zijn periodiek systeem van de elementen of, zoals het in Rusland bekend is, Mendelejevs tabel.

Het culturele leven van de stad trok ook internationale aandacht. In 1738 werd er een dansacademie opgericht, die uiteindelijk het wereldberoemde Marijinskiballet werd. Het duurde niet lang of veel ballet- en concertzalen en theaters sierden de stad. Beroemde componisten gingen in Sint-Petersburg wonen, onder wie Pjotr Iljitsj Tsjaikovski. Hij is bekend om tijdloze muziek als de klassieke balletten De schone slaapster, Het zwanenmeer en De notenkraker, en om zijn beroemde compositie Ouverture 1812.

Sint-Petersburg heeft ook een groot aantal beroemde Russische dichters en schrijvers gekoesterd die zich er vestigden. De jonge Aleksandr Sergejevitsj Poesjkin werd naar de mening van velen Ruslands „grootste dichter en de grondlegger van de moderne Russische literatuur”. Het Russische antwoord op Shakespeare is Poesjkin, wiens werken in alle belangrijke talen vertaald zijn. De ode aan zijn woonplaats, die aan het begin van dit artikel werd geciteerd, is er een van. En dan is er nog Dostojevski, van wie The Encyclopædia Britannica zegt dat hij „gewoonlijk als een van de beste romanschrijvers aller tijden wordt beschouwd”.

We zouden dus kunnen zeggen dat Sint-Petersburg al wat het in zijn bescheiden begin van Europa heeft ontvangen, vele malen edelmoedig heeft teruggegeven. In de loop van de jaren hebben de inwoners de wereldcultuur beslist verrijkt.

Een tijd voor overpeinzing

In de week van 24 mei tot 1 juni hebben honderdduizenden bezoekers van Sint-Petersburg deelgenomen aan de viering van de 300ste verjaardag van de stad. Genietend van het resultaat van de omvangrijke voorbereidingen stonden velen stil bij haar schoonheid en opmerkelijke geschiedenis.

Toevallig hadden juist de week ervoor velen Sint-Petersburg bezocht voor de inwijding van de grotere faciliteiten van het Russische bijkantoor van Jehovah’s Getuigen, dat op enige afstand van de stad is gelegen. De dag daarop kwamen 9817 personen bijeen in het Kirovstadion in Sint-Petersburg om te luisteren naar een samenvatting van het inwijdingsprogramma en naar aanmoedigende verslagen over de activiteiten van Jehovah’s Getuigen in diverse landen.

Te veel om te bekijken

Bezoekers van Sint-Petersburg vinden vaak dat er zo veel te zien valt dat ze niet weten waar ze moeten beginnen. Dat is ook het dilemma in de Hermitage. Er is eens geschat dat als iemand een minuut zou besteden aan elk voorwerp in de honderden tentoonstellingsruimten, het jaren zou duren voordat hij alles bezichtigd had.

Anderen beschouwen het ballet als een van Sint-Petersburgs schitterendste facetten. Zo zit u in het beroemde Marijinskitheater onder sierlijke kristallen luchters, omgeven door een glanzend interieur dat verguld is met bijna 400 kilo goud. In die setting kunt u balletuitvoeringen zien die mogelijk de beste ter wereld zijn.

Een simpele wandeling in deze stad met ongeveer vijf miljoen inwoners kan beloond worden met de aanblik van elegante gebouwen langs de Neva. Een rit met de schitterende metro, een van de diepste ter wereld, kan een heerlijke culturele ervaring op zich zijn. Er reizen dagelijks ruim twee miljoen mensen met de metro tussen de meer dan vijftig stations over bijna honderd kilometer spoor. Sommige stations behoren tot de mooiste ter wereld. In 1955, het jaar dat de metro in gebruik werd genomen, noemde The New York Times de stations „een reeks twintigste-eeuwse ondergrondse paleizen”.

Het is heel moeilijk niet onder de indruk te raken van Sint-Petersburg — van de opmerkelijke manier waarop het gebouwd en gegroeid is, en van zijn tijdloze erfgoed in de vorm van schoonheid, kunst, cultuur, onderwijs en muziek. Ongeacht waar de belangstelling van bezoekers naar uitgaat, ze zullen het vast eens zijn met het naslagwerk dat Sint-Petersburg „een van de mooiste steden van Europa” noemt.

[Illustratie op blz. 23]

Peter de Grote, stichter van de stad

[Illustratie op blz. 24]

De Petrus-en-Paulusvesting met haar kathedraal, waar de basis voor Sint-Petersburg werd gelegd

[Illustraties op blz. 24, 25]

Het Winterpaleis aan de Neva, dat nu de Hermitage herbergt (interieur uiterst rechts)

[Verantwoording]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Illustratie op blz. 24, 25]

Het Grote Paleis

[Illustratie op blz. 25]

Sint-Petersburg is wel het „Venetië van het Noorden” genoemd

[Illustraties op blz. 26]

Het wereldberoemde Marijinskitheater

[Verantwoording]

Steve Raymer/National Geographic Image Collection

Photo by Natasha Razina

[Illustraties op blz. 26]

De metrostations van Sint-Petersburg zijn beschreven als „ondergrondse paleizen”

[Illustratieverantwoording op blz. 23]

Top picture: Edward Slater/Index Stock Photography; painting and emblems: The State Hermitage Museum, St. Petersburg