Fascinerend vuurwerk

OF HET nu om de Olympische Spelen gaat of om een plaatselijk evenement, vuurwerk hoort er vaak bij. Tijdens de viering van Onafhankelijkheidsdag in de Verenigde Staten, de veertiende juli in Frankrijk en oud en nieuw in bijna elke grote stad ter wereld, wordt de hemel gesierd door explosies van licht.

Maar wanneer begon de fascinatie van mensen voor vuurwerk? En wat is er allemaal nodig om deze schitterende shows te realiseren?

Een oosterse traditie

De meeste historici zijn het erover eens dat de Chinezen het vuurwerk hebben uitgevonden rond de tiende eeuw na Christus, toen oosterse scheikundigen ontdekten dat er een explosieve stof ontstond wanneer salpeter (kaliumnitraat) met zwavel en houtskool werd vermengd. Westerse ontdekkingsreizigers, zoals Marco Polo, of mogelijk Arabische handelaars namen dit explosieve mengsel mee naar Europa. Al in de veertiende eeuw brachten spectaculaire vuurwerkvertoningen de toeschouwers in Europa in vervoering.

Maar het poeder dat voor zo’n schitterend vermaak zorgde, veranderde ook de loop van de Europese geschiedenis. Soldaten gingen het mengsel, dat later buskruit werd genoemd, gebruiken om loden kogels mee weg te schieten, kasteelmuren op te blazen en politieke machten weg te vagen. „Tijdens de Europese Middeleeuwen”, zegt de Encyclopædia Britannica, „ging de verspreiding van militaire explosieven naar het westen hand in hand met de verspreiding van vuurwerk, en in Europa moest de explosievendeskundige van het leger ook het vuurwerk verzorgen om de overwinning en vrede te vieren.”

Ondertussen leken de Chinezen weinig aandacht voor het destructieve vermogen van buskruit te hebben. In de zestiende eeuw schreef Matteo Ricci, een Italiaanse jezuïetenmissionaris in China: „De Chinezen zijn geen experts in het gebruik van geweren en geschut en maken daar in tijd van oorlog slechts weinig gebruik van. Maar salpeter wordt wel overvloedig gebruikt om vuurwerk te maken voor volksspelen en feestdagen. De Chinezen beleven veel vreugde aan zulke voorstellingen . . . Hun bekwaamheid in het vervaardigen van vuurwerk is echt uitzonderlijk.”

De geheimen van het spektakel

Vroege vuurwerkmakers moesten ongetwijfeld over zowel vaardigheid als moed beschikken bij het ontwikkelen van verschillende soorten vuurwerk. Ze ontdekten dat grove korrels buskruit relatief langzaam verbranden, terwijl fijne korrels explosief verbranden. Er werden vuurpijlen gemaakt door een papieren of bamboe koker aan één kant dicht te maken en het onderste gedeelte vol te stoppen met grove korrels buskruit. Als het buskruit werd aangestoken, kwamen er snel-expanderende gassen vrij die het open einde van de koker uit werden gedreven en het projectiel de lucht in stuwden. (Dit grondbeginsel wordt tegenwoordig gebruikt om astronauten de ruimte in te sturen.) Het bovenste deel van de vuurpijl werd volgestopt met fijn buskruit, zodat het projectiel, als alles goed ging, op het hoogste punt van zijn baan zou ontploffen.

Door de eeuwen heen is de techniek achter vuurwerk niet veel veranderd. Maar er zijn wel wat verbeteringen aangebracht. De oosterlingen wisten oorspronkelijk alleen maar hoe ze wit en goudkleurig vuurwerk moesten maken.  De Italianen voegden er kleur aan toe. Aan het begin van de negentiende eeuw kwamen ze erachter dat als ze kaliumchloraat aan het buskruit toevoegden, de vrijkomende warmte bij de verbranding van het mengsel zo groot was dat metalen gasvormig werden en het vuurwerk een kleur kreeg. Tegenwoordig wordt er strontiumcarbonaat bij gedaan voor een rode kleur. Titanium, aluminium en magnesium produceren een helderwitte kleur, koperverbindingen een blauwe kleur, bariumnitraten een groene en een mengsel met natriumoxalaat een gele.

Computers hebben nog een dimensie aan het vuurwerkschouwspel toegevoegd. Technici hoeven vuurwerk niet meer met de hand aan te steken, maar kunnen hun vertoningen perfect timen door computers te programmeren om het vuurwerk elektronisch te ontsteken zodat het op het ritme van een muziekstuk ontploft.

Een verband met religie

Zoals de jezuïet Ricci opmerkte, vormde vuurwerk een integrerend deel van Chinese religieuze vieringen. Vuurwerk is „door de Chinezen uitgevonden om tijdens oud en nieuw en andere feestelijkheden demonen te verjagen”, aldus het blad Popular Mechanics. Howard V. Harper verklaart in zijn boek Days and Customs of All Faiths: „Sinds aloude, heidense tijden hebben mensen op hun grote religieuze feesten fakkels gedragen en vreugdevuren ontstoken. Wat lag er meer voor de hand dan het spectaculair gekleurde en zelfbewegende licht van vuurwerk aan de festiviteiten toe te voegen?”

Niet lang nadat vuurwerk door naamchristenen aanvaard was, kregen vuurwerkmakers een beschermheilige. The Columbia Encyclopedia verklaart: „[St.-Barbara’s] vader heeft haar naar verluidt opgesloten in een toren en haar later gedood omdat ze een christen was. Hij werd door de bliksem getroffen, en als logisch gevolg werd St.-Barbara de beschermheilige van de makers en gebruikers van artillerie en vuurwerk.”

Het maakt niet uit wat het kost

Of het nu om religieuze of niet-religieuze vieringen gaat, het publiek schijnt een onverzadigbaar verlangen te hebben naar grotere en betere vuurwerkshows. Over een Chinese vuurwerkshow in de zestiende eeuw schreef Ricci: „Toen ik in Nanjing was, zag ik een vuurwerkvertoning ter viering van de eerste maand van het jaar, wat hun grootste festival is; ik heb uitgerekend dat er op dit festival genoeg kruit de lucht in ging om enkele jaren een flinke oorlog mee gaande te houden.” Over de kosten van deze vertoning zei hij: „Als het op vuurwerk aankomt, lijkt het ze niet uit te maken hoeveel het kost.”

Er is sindsdien niet veel veranderd. In het jaar 2000 ging er bij slechts één viering, die rond de Harbour Bridge in Sydney, 20 ton vuurwerk de lucht in tot vermaak van minstens een miljoen toeschouwers die aan de waterkant stonden. In datzelfde jaar werd er in de Verenigde Staten 625 miljoen dollar uitgegeven aan ruim 70 miljoen kilo vuurwerk. Veel culturen blijven dus gefascineerd door vuurwerk, en er kan nog steeds gezegd worden: „Als het op vuurwerk aankomt, lijkt het ze niet uit te maken hoeveel het kost.”

 [Paginagrote illustratie op blz. 23]