De slimme kameleon van de zee

„De octopus, o gruwel, verslindt een mens. Hij sleurt hem naar zich toe, omstrengelt hem; en, zo vastgesnoerd en niet meer in staat zich te verroeren, voelt deze hoe hij langzaam naar binnen wordt gewerkt door het onbeschrijflijke monster.” — ZWOEGERS VAN DE ZEE, DOOR VICTOR HUGO.

DE OCTOPUS is vaak in een kwaad daglicht geplaatst. Oude legenden en fantastische verhalen zoals hierboven beschreven, hebben het dier onterecht gestigmatiseerd.

In werkelijkheid vormt zelfs de Pacifische reuzenoctopus, die wel zes meter kan worden en vijftig kilo kan wegen, doorgaans geen bedreiging voor de mens. De laatste jaren zijn de legendarische verhalen over dit achtarmige „monster” vervangen door feiten. Duikers en marien biologen hebben veel geleerd over de vele octopussoorten.

Hoe hij een prooi vangt en vijanden uit de weg gaat

In plaats van mensen te verslinden, voedt de octopus (ook gewone kraak of achtarmige inktvis genoemd) zich meestal met schaaldieren. Hij vangt zijn prooi met zijn acht armen en wel 1600 gespierde zuignappen. Met die zuignappen is een kleine octopus in staat een voorwerp te verslepen dat twintig keer zo zwaar is als hijzelf! Sommige octopussen spuiten ook gif, waardoor hun slachtoffer bijna onmiddellijk wordt verlamd. * Vervolgens verslindt de octopus het dier door het met zijn snavelachtige kaken te vermalen.

En als de octopus zelf dreigt te worden opgegeten? Hij heeft een opvallend minpunt. Zijn lichtblauwe bloed, dat afhankelijk is van hemocyanine in plaats van hemoglobine, bevat weinig zuurstof. Daardoor is de octopus snel uitgeput. Toch heeft hij speciale vaardigheden om zichzelf tegen zeehonden, walvissen en andere roofvijanden te beschermen.

Eén zo’n vaardigheid is straalaandrijving. Bij gevaar stuwt hij zichzelf achterwaarts door uit zijn dikke mantel water te spuiten. Maar dit sluwe dier heeft nog een ontsnappingstactiek. Hij kan een inktwolk uitstoten met een kleurstof die in zeewater niet verbleekt. Hierachter verscholen kan de octopus van richting veranderen en een veilig heenkomen zoeken voordat de wolk is verdwenen.

Een camouflagekunstenaar

Uiteraard wordt de octopus het liefst helemaal niet achtervolgd. Hoe verbergt hij zich voor roofvijanden? De beroemde diepzeeonderzoeker Jacques-Yves Cousteau schreef: „In Marseille, waar ons team met de opnamen voor de octopusfilm begon,  berichtten de meesten van onze duikers dat er in ons gebied geen octopussen voorkwamen; of dat ze, zo ze er al geweest waren, nu vertrokken waren. In feite zwommen de duikers rakelings langs de octopussen, die zich zó goed gecamoufleerd hadden, dat ze praktisch onzichtbaar waren.” Hoe kregen de octopussen dit voor elkaar?

De huid van een volwassen octopus bevat zo’n twee miljoen chromatoforen (pigmentcellen), wat neerkomt op 200 per vierkante millimeter. Elke pigmentcel bevat rood, geel of zwart pigment. Door de spieren rond de cellen samen te trekken of te ontspannen, kan de octopus binnen enkele seconden geheel of gedeeltelijk van kleur veranderen.

Ironisch genoeg blijkt de octopus zelf geen kleuren te kunnen waarnemen. Toch gaat het scala van huidkleuren veel verder dan drie pigmenten. Iridocyten, of reflecterende cellen, breken het licht om zich aan de omgeving van de octopus aan te passen. Maar dat is nog niet alles. Wanneer een octopus zich op een koraalrif verbergt, kan hij zijn normaalgesproken gladde huid samentrekken zodat die bobbelig wordt en opgaat in de even hobbelige ondergrond.

Een plichtsgetrouw en huishoudelijk type

Het wekt geen verbazing dat het hol van een octopus soms moeilijk te vinden is. Hij bouwt zijn onderkomen meestal in sleuven en onder grote rotsblokken met gebruik van plaatselijke bouwmaterialen. Het dak en de wanden kunnen bestaan uit stenen, stukjes metaal, schelpen en zelfs scheepsafval of de overblijfselen van een schipbreuk.

Als de octopus zijn huis eenmaal af heeft, houdt hij het angstvallig netjes. Hij spuit water over de zandvloer om die te egaliseren en schuift na een maaltijd alle etensresten naar buiten. Om eens te kijken hoe goed het dier zijn hol onderhoudt, haalde het duikteam van Cousteau stenen uit een van de wanden. Wat deed de octopus? Langzaam, steentje voor steentje, herbouwde hij de muur! Cousteau schreef: „Dit proces ging door totdat de muur weer helemaal was opgebouwd; en hij was in ieder opzicht gelijk aan de muur die de duikers met de grond gelijk hadden gemaakt.” De octopus staat er algemeen om bekend dat hij zijn hol netjes en ordelijk houdt. Als duikers een hol zien met daarin een hoop zand of afval, weten ze dat het onbewoond is.

Hun laatste woning

In de regel is het laatste en belangrijkste onderkomen van een vrouwtjesoctopus het hol waarin ze haar eieren verzorgt. Na de succesvolle overdracht van sperma van haar partner, dat ze bij zich zal dragen totdat haar eieren vrijkomen, besteedt ze misschien wel een paar weken aan het zoeken naar een geschikt hol. Vervolgens verstevigt ze haar hol en plakt ze duizenden strengen met eieren aan het plafond. Het vrouwtje van de blauwgeringde achtarm bouwt echter geen hol. Omdat roofvijanden door haar felle kleuren worden afgeschrikt, verzorgt ze haar jongen liever in de open zee, waar goed te zien is hoe giftig ze is.

 De octopus is een plichtsgetrouwe moeder. Nadat ze haar eieren heeft gelegd, zal ze waarschijnlijk niet meer willen eten. In plaats daarvan zal ze haar eieren beschermen, schoonmaken en er vers water overheen spuiten. Ook zal ze haar hol verstevigen en een verdedigende houding aannemen om roofvijanden af te weren. Hoewel de vrouwtjesoctopus zal sterven nadat haar nakomelingen uit het ei zijn gekomen, verzorgt ze die tot het eind. Cousteau zei: „Niemand heeft ooit waargenomen dat een vrouwtjesoctopus haar eieren onbeschermd achterliet.”

Bij de meeste octopussoorten stijgen de kleine, pas uitgekomen jongen net als plankton naar de oppervlakte. Veel jongen worden door andere zeedieren opgegeten. Maar de overgebleven dieren gaan na een paar weken terug naar de bodem van de zee waar ze opgroeien tot volwassen octopussen, die een leeftijd van zo’n drie jaar zullen bereiken.

Hoe slim zijn ze?

Sommigen stellen dat als het woord „intelligentie” voor dieren wordt gebruikt, dit betrekking heeft op het vermogen om te leren door ervaring en problemen op te lossen. Sta in dit verband eens stil bij het commentaar van Cousteau: „De verlegenheid van de octopus is een beredeneerde reactie, die zijn grondslag voornamelijk vindt in voorzichtigheid en behoedzaamheid. . . . Wanneer een duiker duidelijk kan maken dat hij geen kwaad in de zin heeft, verliest de octopus zijn terughoudendheid snel — eerder dan welk ’wild’ dier ook.”

Octopussen hebben van alle ongewervelde dieren de meest ontwikkelde hersenen en ogen. Hun ogen kunnen zich net als die van ons scherp stellen en aanpassen aan veranderingen in het licht. De informatie van de ogen wordt in het gezichtscentrum geïnterpreteerd en daardoor, alsmede door zijn uitstekende tastzin, kan een octopus verrassend intelligente beslissingen nemen.

Verscheidene wetenschappers berichten dat ze hebben gezien dat een octopus had geleerd hoe hij de stop uit een fles moest halen om bij een schaaldier te komen. Anderen hebben verteld dat een octopus kan uitdokteren hoe hij een deksel van een pot kan afdraaien om het voedsel eruit te halen. Een octopus in het Vancouver Aquarium (Canada) verdween ’s nachts via een afvoerpijp naar boven om zich te goed te doen aan de vissen in de aangrenzende aquariumbak.

Over de intelligentie van de octopus concludeert het boek Exploring the Secrets of Nature: „We zijn geneigd primaten de hoogste intelligentieniveaus toe te schrijven, maar er zijn bewijzen dat ook octopussen tot de intelligentste dieren behoren.”

Het intelligente gedrag van de octopus doet ons misschien denken aan de dieren die de bijbel als „instinctief wijs” beschrijft (Spreuken 30:24). Ze zijn werkelijk een wonder van de schepping. Onder wetenschappers en duikers wordt de octopus niet langer gezien als de „gruwel” uit Victor Hugo’s fantasie. Mensen die dit dier bestuderen, krijgen diep ontzag voor deze slimme kameleon van de zee.

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 15]

Een blauwgeringde achtarm

[Verantwoording]

© Jeffrey Rosenfeld

[Illustratie op blz. 16]

Een perfect gecamoufleerde kraak zit onder de bek van een roofvis. Ziet u hem?

[Illustratie op blz. 17]

Een van de vele octopussoorten

[Illustratie op blz. 17]

Pas uitgekomen jonkies op weg naar het zeeoppervlak

[Verantwoording]

© Fred Bavendam

[Illustratieverantwoording op blz. 16]

Top left: © Roger T. Hanlon; above: © Jeffrey Rosenfeld