De eeuwenoude strijd voor een gezondere wereld

JOANNE woonde in New York, en ze had tuberculose (tbc). Maar haar ziekte was geen gewoon geval van tbc. Het ging om een gemuteerde stam die resistent is tegen praktisch alle medicijnen en die de helft van zijn slachtoffers fataal wordt. Joanne liet zich echter niet geregeld behandelen, en ze had al minstens één tbc-uitbraak veroorzaakt. „Ze moesten d’r opsluiten”, zei haar gefrustreerde arts.

De dodelijke ziekte tbc bestaat al heel lang. Letterlijk miljoenen mensen zijn eraan gestorven. Sporen van de ziekte zijn gevonden in mummies uit het oude Egypte en Peru. In deze tijd sterven er jaarlijks zo’n twee miljoen mensen door weer oplevende tbc-stammen.

Carlitos lag op een veldbedje in een Afrikaanse hut. Zweetdruppels parelden op zijn voorhoofd. Hij had malaria en was zelfs te zwak om te huilen. Zijn bezorgde ouders hadden geen geld voor medicijnen, en er was geen kliniek in de buurt waar ze medische hulp voor hun zoontje konden krijgen. De koorts nam niet af, en binnen 48 uur was Carlitos dood.

Jaarlijks sterven er bijna een miljoen kinderen net als Carlitos aan malaria. In Oost-Afrikaanse dorpen worden kinderen gemiddeld vijftig tot tachtig keer per maand door malariamuggen gestoken. Deze muggen verspreiden zich naar nieuwe gebieden, en medicijnen tegen malaria zijn minder effectief geworden. Elk jaar lopen naar schatting 300 miljoen mensen acute malaria op.

Kenneth, een man van dertig in San Francisco, bracht in 1980 een bezoek aan zijn arts. Hij klaagde over diarree en vermoeidheid. Een jaar later was hij dood. Ondanks deskundige medische zorg kwijnde zijn lichaam gewoon weg, en uiteindelijk bezweek hij aan een longontsteking.

Twee jaar later, en op 16.000 kilometer afstand van San Francisco, kreeg een jonge vrouw in het noorden van Tanzania last van soortgelijke symptomen. Binnen een paar weken kon ze niet meer lopen, en niet lang daarna stierf ze. De dorpelingen noemden de vreemde kwaal de ziekte van Juliana, omdat zij en andere vrouwen in het dorp kennelijk waren besmet door een man die stoffen verkocht waarop de naam Juliana stond.

Kenneth en de Tanzaniaanse vrouw hadden dezelfde ziekte: aids. In het begin van de jaren tachtig, net toen de medische wetenschap de gevaarlijkste microben onder controle leek te hebben, begon deze nieuwe infectieziekte de mensheid te kwellen. Binnen twintig jaar begon het dodental als gevolg van aids in de buurt te komen van dat van de pest die in de veertiende eeuw Eurazië teisterde — een epidemie die Europa nooit vergeten is.

De Zwarte Dood

Het uitbreken van de pest, ook wel de Zwarte Dood genoemd, kan worden teruggevoerd tot  1347, toen een van de Krim afkomstig schip aanlegde in Messina op het eiland Sicilië. Behalve de gebruikelijke lading had het schip ook de pest aan boord. * Al gauw verspreidde de Zwarte Dood zich over heel Italië.

Het jaar daarop beschreef Agnolo di Tura uit het Italiaanse Siena de gruwelijke toestand in zijn woonplaats: ’De sterfte in Siena begon in mei. Het was wreed en afgrijselijk. De slachtoffers stierven bijna onmiddellijk. Ze stierven met honderden tegelijk, dag en nacht.’ Hij vervolgde: ’Ik begroef mijn vijf kinderen met mijn eigen handen, en vele anderen deden hetzelfde. Niemand huilde, ongeacht wie hij verloren had, want bijna iedereen verwachtte de dood. Er stierven zo veel mensen dat iedereen dacht dat dit het einde van de wereld was.’

Binnen vier jaar, zo zeggen sommige historici, verspreidde de pest zich over heel Europa, en ongeveer een derde van de bevolking verloor het leven — misschien wel 20 tot 30 miljoen mensen. Zelfs de bevolking van het verre IJsland werd gedecimeerd. Men zegt dat in het Verre Oosten het bevolkingsaantal van China daalde van 123 miljoen in het begin van de dertiende eeuw naar 65 miljoen in de veertiende eeuw, kennelijk als gevolg van de pest en de hongersnood die ermee samenging.

 Nog nooit had een epidemie, oorlog of hongersnood zoveel lijden veroorzaakt. „Het was een ramp zonder weerga in de menselijke geschiedenis”, zegt het boek Man and Microbes. „Ergens tussen een kwart en de helft van de mensen in Europa, Noord-Afrika en delen van Azië stierf.”

Het Amerikaanse continent ontsnapte aan de greep van de Zwarte Dood omdat het geïsoleerd was van de rest van de wereld. Maar de komst van oceaanschepen maakte al gauw een eind aan die isolatie. In de zestiende eeuw werd de Nieuwe Wereld geteisterd door een golf van epidemieën die nog dodelijker bleken te zijn dan de pest.

De pokken veroveren het Amerikaanse continent

Toen Columbus in 1492 in West-Indië aankwam, beschreef hij de inheemse bevolking als mensen met een ’innemende verschijning, fijne gelaatstrekken, van gemiddelde grootte en met een gespierd lichaam’. Hun gezonde verschijning verhulde echter hun kwetsbaarheid voor de ziekten van de Oude Wereld.

In 1518 braken op het eiland Hispaniola (dat nu Haïti en de Dominicaanse Republiek omvat) de pokken uit. De indianen waren nooit eerder met de pokken in aanraking gekomen, en de gevolgen waren desastreus. Een Spaanse ooggetuige schatte dat slechts duizend mensen op het eiland het overleefden. De epidemie verspreidde zich in korte tijd naar Mexico en Peru, met vergelijkbare gevolgen.

Toen in de volgende eeuw de Pilgrim Fathers als kolonisten in het gebied van Massachusetts in Noord-Amerika arriveerden, ontdekten ze dat het gebied door de pokken praktisch van alle bewoners was ontdaan. „De inboorlingen zijn bijna allemaal aan de pokken gestorven”, schreef John Winthrop, een van de leiders.

Na de pokken volgden er andere epidemieën. Volgens één bron was ongeveer een eeuw na de komst van Columbus 90 procent van de bevolking van de Nieuwe Wereld door geïmporteerde ziekten uitgeroeid. De bevolking van Mexico was geslonken van dertig naar drie miljoen, die van Peru van acht naar één miljoen. Natuurlijk waren de indianen niet de enige slachtoffers van de pokken. „In de loop van de menselijke geschiedenis hebben de pokken honderden miljoenen levens opgeëist, veel meer dan de pest . . . en alle oorlogen van de twintigste eeuw samen”, zegt het boek Scourge — The Once and Future Threat of Smallpox.

De strijd is nog niet gewonnen

Tegenwoordig lijken de afschuwelijke pest- en pokkenepidemieën misschien catastrofes die allang tot het verleden behoren. In de twintigste eeuw heeft de mensheid in de strijd tegen infectieziekten veel veldslagen gewonnen, vooral in de industrielanden. Artsen hebben van de meeste ziekten de oorzaak ontdekt, en ze hebben ook manieren gevonden om ze te genezen.  (Zie onderstaand kader.) Nieuwe vaccins en antibiotica leken magische kogels waarmee zelfs de hardnekkigste ziekte uitgeschakeld kon worden.

Maar zoals dr. Richard Krause, voormalig directeur van het Amerikaanse Nationale Instituut voor Allergie en Infectieziekten, zegt, „zijn epidemieën even zeker als de dood en de belasting”. Tbc en malaria zijn niet verdwenen. En de huidige aidspandemie heeft ons er op een wrede manier aan herinnerd dat pestilentie nog steeds op aarde rondwaart. „Infectieziekten zijn nog steeds de belangrijkste doodsoorzaak in de wereld, en dat zullen ze nog heel lang blijven”, zegt het boek Man and Microbes.

Sommige artsen vrezen dat, ondanks de opmerkelijke vooruitgang die in de strijd tegen ziekte is geboekt, de goede resultaten van de laatste tientallen jaren slechts tijdelijk zullen zijn. „Het gevaar van infectieziekten is niet verdwenen — het neemt toe”, waarschuwt epidemioloog Robert Shope. In het volgende artikel wordt uitgelegd hoe dat komt.

[Voetnoot]

[Inzet op blz. 5]

Binnen 20 jaar begon het dodental als gevolg van aids in de buurt te komen van dat van de pest die in de 14de eeuw Eurazië teisterde

[Kader/Illustraties op blz. 6]

Kennis tegenover bijgeloof

Toen in de veertiende eeuw de huishouding van de paus in Avignon door de Zwarte Dood werd bedreigd, vertelde zijn arts hem dat de voornaamste oorzaak van de pest was dat er drie planeten — Saturnus, Jupiter en Mars — in conjunctie stonden in het sterrenbeeld Waterman.

Zo’n vier eeuwen later lag George Washington in bed met keelontsteking. Drie eminente artsen behandelden de infectie door zo’n twee liter bloed uit zijn aderen te laten wegvloeien. Binnen een paar uur was de patiënt dood. Aderlaten is 2500 jaar — vanaf de tijd van Hippocrates tot het midden van de negentiende eeuw — een standaardprocedure in de geneeskunde geweest.

Hoewel de medische vooruitgang door bijgeloof en traditie werd vertraagd, hebben toegewijde artsen hun best gedaan om de oorzaken van infectieziekten te achterhalen en er remedies voor te vinden. Hieronder volgen enkele belangrijke doorbraken.

▪ Pokken. In 1798 slaagde Edward Jenner erin een vaccin tegen pokken te ontwikkelen. In de twintigste eeuw zijn vaccins effectief gebleken in de preventie van andere ziekten, zoals polio, gele koorts, mazelen en rodehond.

▪ Tuberculose. In 1882 identificeerde Robert Koch de tuberkelbacterie en ontwikkelde een test voor de ziekte. Zo’n zestig jaar later werd streptomycine ontdekt, een effectief antibioticum voor het behandelen van tuberculose. Dit geneesmiddel bleek ook nuttig voor het behandelen van builenpest.

▪ Malaria. Vanaf de zeventiende eeuw heeft kinine — gewonnen uit de bast van de kinaboom — het leven van miljoenen malariapatiënten gered. In 1897 identificeerde Ronald Ross de Anopheles-mug als de overbrenger van de ziekte, en later werd er tot muggenbestrijding aangemoedigd om het sterftecijfer in tropische landen terug te dringen.

[Illustraties]

De tekens van de dierenriem (boven) en aderlaten

[Verantwoording]

Both: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Illustraties op blz. 3]

In deze tijd sterven er jaarlijks zo’n twee miljoen mensen door weer oplevende tbc-stammen

[Verantwoording]

X ray: New Jersey Medical School–National Tuberculosis Center; man: Photo: WHO/Thierry Falise

[Illustratie op blz. 4]

Een Duitse gravure uit omstreeks 1500 beeldt een arts af die een masker draagt om zich tegen de Zwarte Dood te beschermen. De snavel bevatte parfum

[Verantwoording]

Godo-Foto

[Illustratie op blz. 4]

De bacterie die de builenpest veroorzaakt

[Verantwoording]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited