Een bezoek aan het glaseiland

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN ITALIË

EEN meester-handwerksman steekt zijn blaaspijp in de inwarmoven, die gekoppeld is aan een loeiende smeltoven. Het bolletje gesmolten glas dat hij eruit haalt, gloeit als de ondergaande zon. Tussen oven en pijp licht een ragfijne draad fel oranje op en verdwijnt weer. De glasblazer walst dit gesmolten glas — post genoemd — op een metalen tafel en het bolletje wordt een cilinder. Met een ademstoot in de pijp laat hij de glasbol aanzwellen, dan walst hij die opnieuw, tilt hem op, controleert hem en steekt hem weer in het vuur.

We zijn op Murano, een klein eiland in de lagune van Venetië (Italië). Het eiland is beroemd om zijn glaswerk. Feitelijk wordt er in deze streek al meer dan duizend jaar glas geblazen. De overblijfselen van een glasblazerij op Torcello, een nabijgelegen lagune-eiland, stammen uit de zevende eeuw van onze jaartelling. Maar de eerste sporen van Venetiaanse glasfabricage zijn te vinden in een akte uit 982, waarvoor ene „Domenicus de glasmaker” als getuige optrad.

In 1224 bestond er een Venetiaans glasmakersgilde. In 1291 gaf het grote concilie van Venetië het bevel de glasovens uit de stad te verwijderen, misschien om veiligheidsredenen. Vele werden verhuisd naar Murano, zo’n kilometer verderop in de lagune, en daar staan ze nu nog.

Waarom zo beroemd?

Omdat in veel delen van de wereld al sinds de oudheid glas wordt gemaakt, rijst misschien de vraag wat er dan zo bijzonder is aan Muranoglas of Venetiaans glas. Men denkt dat plaatselijke ambachtslieden erin slaagden hun kunstnijverheid naar een hoog niveau te brengen door het veelvuldige contact tussen Venetië en andere streken met langgevestigde glasblaastradities, zoals Egypte, Fenicië, Syrië, en Korinthe ten tijde van het Byzantijnse Rijk. De methoden en producten van de oudst bekende Venetiaanse glasfabrieken schijnen inderdaad veel te danken te hebben aan hun oosterse tegenhangers. De technieken die in Murano werden gebruikt, plaatsten het eiland wat deskundigheid betreft op een niveau dat misschien wel nooit door enig ander Europees glasblaascentrum is geëvenaard.

 In het Europa van de dertiende en veertiende eeuw was Venetië „het enige glasblaascentrum dat in staat was ’kunstwerken’ van geblazen glas te produceren”, zegt het boek Glass in Murano. Venetiaanse producten werden naar verre bestemmingen geëxporteerd — naar het oostelijke Middellandse-Zeegebied en naar Noord-Europa. In 1399 gaf koning Richard II van Engeland twee Venetiaanse galeien toestemming in de haven van Londen aan te meren om glaswerk te verkopen. In diezelfde tijd maakte Venetiaans glaswerk deel uit van het huisraad van de Franse adel. Na verloop van tijd verwierf Murano bekendheid door onder andere spiegels, kroonluchters, gekleurd glaswerk, gouden en emaildecoraties, kristal, imitatie-edelstenen, kelken met fijn bewerkte stelen, en voorwerpen met schitterende motieven.

Venetië, dat zijn ambachtelijke geheimen angstvallig bewaakte, deed alle mogelijke moeite om te voorkomen dat er concurrentie zou opduiken die kwaliteitsproducten zou gaan leveren. Al in de dertiende eeuw werd het glasmakers verboden naar elders te verhuizen. De beschermende maatregelen werden steeds strenger en alleen mensen die het volledige burgerschap van de stad bezaten, mochten als glasmaker of gezel aan het werk. Er was een tijd dat glaswerkers die de streek ontvluchtten en werden gepakt, hoge boetes kregen en een straf van vijf jaar als galeislaaf, compleet met voetboeien.

Toch waren er glaswerkers die illegaal naar plaatsen in heel Italië en Europa emigreerden en met Murano begonnen te concurreren door hetzelfde glaswerk te maken en dezelfde methoden te gebruiken. In veel gevallen is het vrijwel onmogelijk het verschil te zien tussen hun producten — die bekend werden onder de naam façon de Venise — en producten die in Murano zijn gemaakt.

In de vijftiende en zestiende eeuw bereikte de Venetiaanse glaskunst haar hoogtepunt. Murano, met de creatieve vormen van zijn fijn geblazen kristal, zijn emailschilderingen, zijn matte lattimo (melkglas) en zijn reticello (netglas) — om maar een paar specialiteiten te noemen — domineerde de markt en was in diverse landen hofleverancier.

In die tijd, zo vertelt een historicus die in glaskunst gespecialiseerd is, „kon een nieuwsgierige reiziger die bij de lagune aankwam op tijden dat de ovens stonden te loeien, niet om een bezoek heen”. Wij willen er ook weleens kijken. Vanmorgen nemen we dus een vaporetto, een waterbus, van het Canal Grande naar Murano. Ga eens met ons mee.

Ovens en showrooms

Zodra we bij onze eerste stop op Murano uit de vaporetto stappen, wijzen mensen ons naar de dichtstbijzijnde glasstudio’s, waar we een gratis demonstratie van de glasblaaskunst kunnen bijwonen. We zien hoe een handwerksman bezig is met een klomp gesmolten glas. Al blazend slingert hij ermee tot die verandert in een langwerpige bel aan het eind van zijn blaaspijp. Met vaardige bewegingen van scharen en tangen trekt, knipt en knijpt hij de vormeloze massa vervolgens tot het hoofd, de benen en de staart van een hengst.

Na ons bezoek aan de eerste blazerij wandelen we langs de rustige Rio dei vetrai (de glasblazersgracht) waar het verkeer, zoals vrijwel overal in Venetië, alleen maar op de trottoirs en op het water te vinden is. Hier zien we dat Murano tal van werkplaatsen en showrooms heeft. In sommige zijn elegante voorwerpen van hoge kwaliteit te zien — theeserviezen, lampenstandaarden en indrukwekkende, massieve beelden — die bij de productie ongetwijfeld behoorlijk veel vaardigheid en aandacht hebben vereist. Andere bieden artikelen  die betaalbaarder zijn, van kralen tot vazen en veelkleurige presse-papiers. Veel voorwerpen zijn schitterend. Ze zijn allemaal met de hand gemaakt.

We vinden het boeiend te zien hoe diverse voorwerpen worden vervaardigd. Muranoglas, dat voor 70 procent uit zand en voor 30 procent uit natriumcarbonaat, kalksteen, nitraat en arsenicum bestaat, is bij 1400 graden Celsius vloeibaar en bij ongeveer 500 graden hard. Op de juiste temperatuur daartussenin is het glas zacht en kneedbaar. Om een voorwerp te kunnen blazen en modelleren, is het dus nodig het herhaaldelijk in het vuur te houden om het weer buigzaam te maken. De handwerkslieden zitten op bankjes tussen horizontale balken, waar ze hun blaaspijp op laten rusten en heen en weer rollen. Terwijl ze die met één hand ronddraaien, houden ze met hun andere hand gereedschap vast of een van water doortrokken, bijzonder hittebestendige, perenhouten vorm, om de glasmassa te kunnen modelleren.

We zien hoe een bolletje glas in een geribbelde vorm wordt uitgeblazen, waarna de handwerksman één kant van de bol door een assistent laat afknippen. Vervolgens draait hij zijn blaaspijp rond zijn as om ervoor te zorgen dat de bol zich als de knop van een bloem opent. Uiteindelijk verandert het stuk, nadat het nog herhaaldelijk verhit en gemodelleerd is en er nog een smalle, bewerkte rand aan is gemaakt, in een lelievormige lamp voor een kroonluchter.

Om kleur te geven aan een heldere glasmassa bestrooit de glasblazer het materiaal met smeltbare, gekleurde poeders. Bloemmotieven worden verkregen met behulp van de murrine-techniek: het toevoegen van schijfjes van eerder geproduceerde glasstaafjes waar gekleurde patronen doorheen lopen. Een cilindrische klomp glas kan op een dusdanige manier worden gewalst dat de buitenkant bedekt wordt met glasstaafjes of delen van staafjes die evenwijdig op een metalen plaat zijn neergelegd. Eenmaal terug in de oven zullen die staafjes — veelkleurig, kantachtig of spiraalvormig — smelten en in de massa opgaan, die daarna tot een vaas, een lamp of wat voor andere gewenste vorm maar ook kan worden geblazen. Dik glas dat uit diverse gekleurde of heldere lagen bestaat, wordt gemaakt door het voorwerp in verschillende smeltkroezen te dompelen.

Ja, achter elk stuk schijnt een verhaal en een speciale techniek schuil te gaan. Dankzij hun eeuwenoude tradities zijn de glasmakers van Venetiës historische eiland in staat vuur te gebruiken om zand te transformeren tot schitterende, glanzende creaties.

[Illustratie op blz. 16]

De Rio dei vetrai, Murano (Italië)

[Illustratie op blz. 17]

De vijftiende-eeuwse „Barovierbokaal”

[Illustratie op blz. 17]

Een zestiende-eeuwse kelk, met een diamantstift gegraveerd

[Illustraties op blz. 18]

1. De inwarmoven

2. Een handwerksman modelleert een klomp glas

3. Het glas wordt opnieuw verhit om weer buigzaam te worden

4. Met tangen en scharen voorziet de handwerksman een hengst van benen

5. Het eindresultaat

[Verantwoording]

Photos courtesy http://philip.greenspun.com