De Genèvebijbel — Een vergeten vertaling

Door een Ontwaakt!-medewerker in Nieuw-Zeeland

HEBT u een compacte, handzame bijbel met een lettertype dat prettig leest? Kunt u dankzij de opmaak makkelijk vinden wat u zoekt? Als u deze vragen met ja kunt beantwoorden, hebt u misschien wel veel te danken aan de Genèvebijbel uit 1560.

Tegenwoordig hebben maar weinig mensen van de Genèvebijbel gehoord. Toch was deze bijzondere vertaling destijds een bestseller. Dankzij de befaamde nauwkeurigheid van de tekst en de vernieuwingen qua opmaak en lay-out, werd dit de favoriete bijbel van het lezerspubliek. De Engelse toneelschrijvers Shakespeare en Marlowe gebruikten hem als bron voor hun bijbelcitaten.

Maar hoe komt het dat deze populaire zestiende-eeuwse Engelse bijbel oorspronkelijk uit het Franssprekende Genève (Zwitserland) afkomstig is? Wat waren de unieke kenmerken ervan? Waardoor raakte hij in de vergetelheid? In welk opzicht hebben we er nu nog voordeel van?

Een bijbel met nieuwe kenmerken

De Genèvebijbel werd gepubliceerd door een groep religieuze vluchtelingen die uit Engeland waren weggetrokken om aan onderdrukking en mogelijke executie te ontkomen toen Maria Tudor in 1553 aan de macht kwam. Deze geleerden waren in de protestantse gemeenschap van Genève verwelkomd. Omdat in Genève een gevestigde drukkersindustrie bestond en men er belangstelling had voor bijbellezen, was het een plaats waar het vertalen en drukken van de bijbel een bloeitijd beleefde.

De Genèvebijbel, vertaald door William Whittingham en zijn medewerkers, verscheen in 1560. Al gauw waren de mensen in Engeland hem enthousiast aan het lezen. Deze bijbel was makkelijker te lezen dan de bijbels die daarvoor waren uitgegeven, en het was de eerste Engelse bijbel met een indeling in genummerde verzen, een systeem dat nu algemeen wordt gebruikt. Hij had ook paginatitels: een paar sleutelwoorden boven aan elke bladzijde die de lezer hielpen specifieke passages in de tekst eronder te vinden. Daarnaast had men in plaats van het zware gotische druklettertype dat naar geschreven letters gevormd was, over het algemeen een duidelijk lettertype gebruikt dat lijkt op wat nu in Engelse bijbels nog steeds de voorkeur heeft.

Eerdere bijbels, die geschikt waren voor gebruik op de kansel, waren in het grote en onhandige folioformaat uitgegeven. De Genèvebijbel was een handige editie die ongeveer half zo groot was als de uitgaven in folio. Deze kleinere bijbel was niet alleen heel goed geschikt om persoonlijk te lezen en te bestuderen, maar was ook veel betaalbaarder.

Het streven naar een zuivere tekstweergave

De vertalers van de Genèvebijbel hebben er speciaal op gelet de kleur en de betekenis van het oorspronkelijke Hebreeuws te behouden. Gods naam, Jehovah, kwam op een paar plaatsen voor, onder andere in Exodus 6:3; 17:5  en Psalm 83:18. Woorden die de vertalers noodzakelijke toevoegingen vonden, waren cursief gedrukt, en tekst die voor grammaticale duidelijkheid was toegevoegd, stond tussen vierkante haken.

De Genèvebijbel werd al snel de officiële vertaling in Schotland. Ook in Engeland werd hij overal gebruikt, en men denkt dat dit de vertaling is die de Pilgrim Fathers in 1620 meenamen op hun beroemde tocht naar wat nu de Verenigde Staten is. De Genèvebijbel werd ook naar andere Britse koloniën meegenomen, waaronder de verste kolonie, Nieuw-Zeeland. Een exemplaar werd daar in 1845 deel van de verzameling van de gouverneur, Sir George Grey.

De omstreden kanttekeningen

De uitgebreide aantekeningen in de Genèvebijbel hebben bijgedragen tot zijn populariteit bij de lezers. Ze waren toegevoegd omdat de vertalers beseften dat de bijbel ’duistere passages’ bevatte, gedeelten die moeilijk te begrijpen waren. Zulke kanttekeningen waren niet nieuw. Tyndale had ze al gebruikt in zijn „Nieuwe Testament” (1534). Behalve de kanttekeningen stonden er in de Genèvebijbel illustraties, inleidende opmerkingen en kaarten — allemaal bedoeld ter verduidelijking. Bij de tekst zaten nog geslachtsregisters en samenvattingen, terwijl er zelfs een gedeelte was waarin aangemoedigd werd tot dagelijks bijbellezen.

Hoewel de hoogste geestelijken van de Anglicaanse Kerk persoonlijk erkenden dat het een uitstekende vertaling was, keurden ze hem in het openbaar af omdat ze vonden dat de kanttekeningen een radicale toon hadden. Volgens Matthew Parker, de toenmalige aartsbisschop van Canterbury, waren het „schadelijke kanttekeningen”. Koning Jacobus I vond de aantekeningen „erg bevooroordeeld, onwaar en opruiend”. En geen wonder, want een aantal kanttekeningen stelden het ’goddelijk recht’ van koningen ter discussie.

De Genèvebijbel raakt in de vergetelheid

In 1604 gaf koning Jacobus I opdracht een nieuwe vertaling te maken, in de hoop Engeland voorgoed van de Genèvebijbel te ontdoen. Alister McGrath, hoogleraar historische theologie, zegt: „Voor de King James Version was de aanhoudende populariteit van de Genèvebijbel het grootste obstakel om in de zeventiende eeuw ingeburgerd te raken.” Jarenlang had de Genèvebijbel de voorkeur bij het publiek, en in Schotland bleef het de officiële bijbel. Tot 1644 bleven er nieuwe edities verschijnen.

De British and Foreign Bible Society merkte op dat een „onderzoek van [de] King James-​bijbel van 1611 aantoont dat de vertalers . . . meer door de Genèvebijbel werden beïnvloed dan door enige andere Engelse vertaling”. Veel van de vernieuwingen qua opmaak en weergave van de Genèvebijbel werden ook in de King James Version opgenomen.

Een blijvende invloed

Hoewel de Genèvebijbel uiteindelijk verdrongen werd door de Authorized Version, of King James Version, neemt hij een belangrijke plaats in de literaire geschiedenis in. Hij was niet alleen normverleggend qua vertaling en opmaak, maar is nog steeds een belangrijke schakel in de keten van Engelse bijbelherzieningen. Hij droeg ertoe bij dat de bijbel gelezen en bestudeerd werd door mensen uit alle lagen van de bevolking, die er anders misschien niet toe in staat waren geweest.

Door de weg te banen voor de King James-​bijbel heeft de Genèvebijbel er ook voor gezorgd dat bepaalde bijbelse uitdrukkingen ingeburgerd raakten in de literatuur en de Engelse taal. Hoewel de meeste mensen de Genèvebijbel misschien vergeten zijn, heeft hij beslist een krachtige invloed uitgeoefend.

[Illustratie op blz. 12]

Exodus 6:3, waar Gods naam voorkomt

[Illustraties op blz. 13]

Paginatitels

Een illustratie

Kanttekeningen

[Verantwoording]

All photos: Courtesy American Bible Society

[Illustratieverantwoording op blz. 12]

All photos: Courtesy American Bible Society