De Atlantische zalm — Een vis in nood

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN IERLAND

ZALMEN staan erom bekend dat ze tegen watervallen op kunnen zwemmen om stroomopwaarts te gaan paaien. Er is een verhaal over een visser die zag dat „grote aantallen zalmen er niet in slaagden de [waterval] te overwinnen” waar hij aan het vissen was. Enkele vissen waren zelfs op de rivieroever onder aan de waterval terechtgekomen. Hij stookte er een vuurtje op een rots en zette daar zijn koekenpan op. „Na hun mislukte poging”, aldus het verhaal, „vielen enkele van de stakkers bij toeval in de koekenpan.” Zo kon deze visser later opscheppen dat ’er in zijn land zoveel zalmen voorkwamen dat ze uit zichzelf in de koekenpan sprongen, zonder dat de visser iets hoefde te doen om ze te vangen’.

Nu is dit verhaal misschien wat overdreven, maar zalmen zwemmen inderdaad tegen watervallen op. Uit een rapport van het Onderzoekscentrum voor Zalmen in Ierland bleek echter dat er in recente jaren „een opvallende daling [is geweest] in het aantal wilde vissen dat stroomopwaarts gaat paaien”. Een onderzoek wees uit dat in één jaar slechts drie procent (ongeveer 1300) van de bijna 44.000 jonge zalmen die waren gemerkt en vrijgelaten, terugkeerde.

Hoe kan die tragische achteruitgang in het aantal Atlantische zalmen worden verklaard? Zullen ze ooit weer zo overvloedig voorkomen als vroeger? Als we de boeiende en ongewone levenscyclus van deze prachtige vis gaan begrijpen, zullen we inzicht krijgen in de oorzaken van het probleem en in de eventuele oplossingen.

Het begin

Voor een zalm begint het leven tussen november en februari in het grindbed van een zoetwaterstroom. Het mannetje houdt indringers op een afstand terwijl het wijfje diverse geulen van zo’n dertig centimeter diep graaft. Daarna legt ze in elke geul enkele duizenden eitjes die door het mannetje bevrucht worden. Vervolgens bedekt het wijfje de eitjes met een laagje grind om ze te beschermen.

In maart of april komt er uit het ei een eigenaardig visje dat een alevin wordt genoemd. Dit zalmlarfje is maar een centimeter of drie lang, en aan zijn onderlijf zit een onhandige dooierzak. Aanvankelijk houdt het visje zich verborgen onder het grind, terwijl het teert op de voedselvoorraad die hij bij zich draagt. Als die voorraad na vier of vijf weken op is, wriemelt de jonge zalm zich onder de kiezels vandaan zodat hij in het snelstromende water terechtkomt. Hij is ongeveer vijf centimeter lang en ziet er nu ook uit als een echte vis. Hij wil maar twee dingen: ten eerste een nieuwe voedselbron vinden (kleine insecten en plankton) en ten tweede een veilig territorium vinden. In dit stadium sterft ruim 90 procent van de jonge zalmen door een tekort aan voedsel of ruimte, of doordat ze ten prooi vallen aan roofvijanden zoals forellen, ijsvogels, reigers en otters.

 „Na ongeveer een jaar”, zegt Michael, die al een tijdje zalmen en andere vissen bestudeert, „is de zalm zo’n acht tot tien centimeter lang. Hij wordt nu een parr genoemd en heeft aan beide zijden van zijn lichaam opvallende donkere vlekken. Als hij ongeveer vijftien centimeter lang is, verdwijnen de donkere markeringen en krijgt hij een egale zilverglans. Nu maakt hij enkele opmerkelijke, ingewikkelde veranderingen door die hem onderscheiden van de meeste andere vissen.”

Michael vertelt verder: „Tussen mei en juni wordt de vis, die nu smolt wordt genoemd, er door een of ander inwendig signaal toe gedreven zich bij duizenden andere aan te sluiten in hun trek stroomafwaarts naar de riviermondingen.” Maar een zoetwatervis kan toch niet in zee overleven? Michael antwoordt hierop: „Normaalgesproken niet, maar rond zijn kieuwen doen zich ingewikkelde veranderingen voor waardoor hij het zout uit het zeewater kan filteren. Als de veranderingen zijn voltooid, begint de smolt, die zo klein is dat hij in uw handpalm zou passen, aan zijn heldhaftige reis.”

Het leven in zee

Waarom verlaat zo’n kleine vis zijn vertrouwde rivier? Waar gaat hij heen? De jonge zalm moet zijn voedselgronden bereiken om zich volledig te kunnen ontwikkelen. Als hij roofvijanden zoals aalscholvers, zeehonden, dolfijnen en orka’s uit de weg weet te blijven, zal hij daar aankomen en zich voeden met de wat grotere planktondieren, zandspieringen, haringen, lodden en andere vissen. Na een jaar zal hij vijftien keer zo zwaar zijn geworden — van een paar ons naar bijna 3 kilo. Als hij vijf jaar in de oceaan blijft, kan hij uiteindelijk wel 18 kilo of meer wegen. Van enkele zalmen is bekend dat ze meer dan 45 kilo wogen!

 Tot in de jaren vijftig, toen commerciële vissers voor de kust van Groenland grote hoeveelheden zalm begonnen te vangen, was de precieze ligging van de voedselgronden onbekend. Later werd er nog een groot voedselgebied ontdekt in de buurt van de Faeröer, ten noorden van Schotland. Sindsdien zijn er nog meer van die gebieden ontdekt. Er zijn zelfs berichten over zalmen die onder het ijs van de noordpool naar voedsel zochten! Door de ontdekking van die voedselgronden kwam de Atlantische zalm pas echt in de problemen. Op Groenland en de Faeröer werd een enorme visserij-industrie opgezet. Commerciële vissers vingen duizenden tonnen vis en plotseling namen de aantallen die terugkeerden om zich in de rivieren voort te planten snel af. Toen regeringen de ernst van het probleem beseften, stelden ze diverse beperkingen en quota vast waaraan vissers zich moeten houden. Dit heeft ertoe bijgedragen dat de zalm wordt beschermd zolang hij in zee is.

De terugkeer uit zee

Uiteindelijk keert de volwassen zalm terug naar zijn geboorterivier, waar hij een partner zoekt en de cyclus weer van voren af aan begint. „Wat werkelijk verbluffend is,” zegt Michael, „is dat deze opmerkelijke vis feilloos zijn weg vindt door duizenden kilometers oceaan waar hij nog nooit eerder is geweest! Hoe hij dat doet, is voor wetenschappers nog steeds een raadsel. Sommige zeggen dat zalmen hun weg vinden met behulp van het aardmagnetisme, zeestromingen of zelfs de sterren. Men denkt dat de zalm, als hij eenmaal terug is in de riviermonding, de ’geur’ of chemische samenstelling van zijn geboorterivier herkent.

Ze passen zich opnieuw aan het leven in zoet water aan en zwemmen de rivier in. Het instinct om naar hun geboorterivier terug te keren [homing genoemd] is zo sterk dat de inmiddels veel grotere en sterkere zalmen zelfs ondanks obstakels als watervallen of stroomversnellingen stug doorzwoegen om elke hindernis te nemen.”

De terugkerende zalm krijgt met nog meer moeilijkheden te maken als hij aankomt bij vrijwel onneembare dammen, waterkrachtcentrales of andere obstakels van menselijke makelij. Wat gebeurt er dan? „Veel mensen die zich inzetten voor het behoud [van de zalm] zorgen voor een alternatieve route”, zegt Deirdre, die onderzoek doet naar zalmen. „Men maakt een eenvoudiger helling waarmee de grote hindernis kan worden omzeild. We noemen dit een vistrap of een visladder. Hierdoor kan de zalm op weg naar de paaigronden veilig naar de hoger gelegen wateren springen.

Maar dat werkt niet altijd. Ik heb wel gezien dat sommige zalmen de omleiding negeerden. Ze herkennen alleen hun oorspronkelijke route en proberen onophoudelijk over het nieuwe door mensen gemaakte obstakel te komen. Vele sterven door uitputting of slaan te pletter als  ze tegen de versperring op springen.”

Zalmkwekerijen

Zalmen hebben een hoge voedingswaarde. Omdat het aantal wilde Atlantische zalmen afneemt, zijn er commerciële zalmkwekerijen opgezet. De zalmen worden aan land in zoetwaterbassins gehouden totdat ze het smoltstadium hebben bereikt. Vervolgens worden ze in een soort kooien gedaan die voor de kust liggen, waar ze worden gevoerd totdat ze volwassen zijn en aan restaurants en winkels kunnen worden verkocht.

De zalmen die op deze manier worden gekweekt, verkeren ook in de problemen. Viskwekers geven de zalmen vaak in fabrieken geproduceerd visvoer. Omdat ze ook nog in kooien zijn opgesloten, zijn ze erg vatbaar voor ziekten en voor parasieten zoals zalmluizen. Sommige gebruikte bestrijdingsmiddelen kunnen vrij krachtig zijn. „Ik ging altijd duiken in de buurt van die viskwekerijen”, zegt Ernest, een duiker, „en als je eronderdoor zwom, was heel goed te zien dat rond veel van die plekken al het leven op de zeebodem verdwenen was.”

De ’koning der vissen’ in nood

Veel wilde zalmen worden met netten voor de kust gevangen voordat ze ooit hun geboorterivier bereiken. De hoge commerciële waarde van wilde zalm werkt in de hand dat er illegaal op wordt gevist. De weinige zalmen die erin slagen terug te gaan naar de rivier moeten ook nog langs sportvissers die wel een vergunning hebben. Ter bescherming van het zalmbestand zijn er diverse maatregelen getroffen. Zo heeft men het vissen beperkt tot daartoe bestemde stukken rivier, een dure visvergunning verplicht gesteld en het visseizoen verkort. Niettemin zal naar schatting één op de vijf zalmen worden gevangen als hij op zijn terugreis stroomopwaarts zwemt.

Bovendien lopen wilde zalmen diverse ziekten op, en die hebben de populatie flink uitgedund. Een van die ziekten veroorzaakt zweren op de huid van de vis en is uiteindelijk dodelijk. Industriële vervuiling en pesticiden die in de rivieren terechtkomen, zijn andere potentieel dodelijke gevaren waarmee zalmen en andere dieren die in het water leven, te kampen hebben.

Het is niet verwonderlijk dat de ’koning der vissen’ door al die gevaarlijke situaties in de problemen verkeert. Hoe goed mensen ook hun best doen, de problemen voor de zalm houden aan. Pas wanneer de Almachtige God, de Schepper van de aarde, een eind zal maken aan het ruïneren van de aarde door de mens, zal het evenwicht in de natuur worden hersteld. — Jesaja 11:9; 65:25.

[Diagram/Kaart op blz. 14, 15]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Atlantische zalmen zwemmen helemaal van rivieren in de VS, Rusland en Spanje naar voedselgronden voor de Faeröer en Groenland voordat ze naar hun geboorterivier terugkeren om te paaien

[Kaart]

Verenigde Staten

Groenland

IJsland

Faeröer

Rusland

Frankrijk

Spanje

[Diagram/Illustraties op blz. 15]

EEN WONDERBAARLIJKE LEVENSCYCLUS

Eitjes

↓

Eitjes met ogen

↓

Alevin

↓

Jonge zalm

↓

Parr

↓

Smolt

↓

Volwassen zalm

↓

Paaien

[Illustraties]

Alevin

Parr

[Verantwoording]

Life cycle: © Atlantic Salmon Federation/J.O. Pennanen; alevin: U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.; parr: © Manu Esteve 2003

[Illustraties op blz. 16, 17]

De terugkerende zalm kan deze waterval nemen of de makkelijker route via de vistrap (inzet rechts vergroot)

[Illustraties op blz. 16, 17]

Overbevissing en ziekten afkomstig van commerciële kwekerijen bedreigen de zalm

[Verantwoording]

Photo: Vidar Vassvik

UWPHOTO © Erling Svensen

[Illustratieverantwoording op blz. 14]

© Joanna McCarthy/SuperStock