De bibliotheek van Alexandrië is herleefd

ZE WAS een van de beroemdste bibliotheken in haar tijd. Ze maakte de stad waar ze gevestigd was, Alexandrië in Egypte, tot een mekka voor de grootste denkers van de wereld. Toen ze verdween — niemand weet precies hoe — gingen onschatbare werken verloren, en dat is nadelig geweest voor de wetenschapsbeoefening. Nu is die indrukwekkende bibliotheek als het ware weer tot leven gebracht.

De herbouw van de beroemde bibliotheek van Alexandrië heeft een ongewoon bouwwerk opgeleverd. Het hoofdgebouw van de Bibliotheca Alexandrina, zoals de nieuwe bibliotheek officieel heet, lijkt op een reusachtige gekantelde trommel. Het dak van glas en aluminium (1), dat bijna zo groot is als twee voetbalvelden, heeft op het noorden gerichte ramen die de hoofdleeszaal (2) van licht voorzien. Deze brede, afgeknotte cilinder herbergt de voornaamste openbare ruimten en ligt gedeeltelijk beneden zeeniveau. Het platte, glanzende dak loopt van een hoogte van zeven verdiepingen geleidelijk af en eindigt in een diepe put. Als het zonlicht op het metalen dak weerkaatst, lijkt het gebouw van een afstand op de opgaande zon.

De buitenkant van de trommel is een steile, in een ruime bocht lopende muur van grijs graniet, waarin rijen letters uit oude en moderne alfabetten zijn gegraveerd (3). De letters zijn in rijen boven elkaar gerangschikt en vormen zo een passende afbeelding van de bouwstenen van kennis.

Een open leeszaal met verschillende niveaus vult het grootste deel van de cilinder (4). In de onderaardse ruimten van het gebouw is opslagmogelijkheid voor 8.000.000 boeken. In andere delen van het complex bevinden zich tentoonstellingsruimten, collegezalen, speciale voorzieningen  voor visueel gehandicapten (5) en een planetarium — een vrijstaand bolvormig gebouw dat lijkt op een satelliet die midden in zijn baan tot stilstand is gekomen (6). Een geavanceerd computersysteem en een brandblusinstallatie met de nieuwste snufjes completeren dit ultramoderne complex.

Hoe de legendarische bibliotheek is ontstaan

In de oudheid was de stad Alexandrië bekend om bijzondere, inmiddels verloren gegane bouwwerken als de Pharos — een vuurtoren die volgens zeggen meer dan 110 meter hoog was en als een van de zeven wereldwonderen werd beschouwd — en het graf van Alexander de Grote. De Griekse dynastie van de Ptolemaeën erfde Egypte van Alexander en regeerde over het land totdat Octavianus in 30 v.G.T. Antonius en Cleopatra versloeg. Onder de Ptolemaeën onderging Alexandrië een totale verandering. De stad werd zelfs „een tijdlang het commerciële en culturele middelpunt van de wereld”, zegt de Atlas of the Greek World. Op haar hoogtepunt had ze zo’n 600.000 inwoners.

De grootste bezienswaardigheid van de stad was haar koninklijke bibliotheek. Die werd vroeg in de derde eeuw v.G.T. gesticht en rijkelijk gesteund door de Ptolemaeënfamilie, en werd samen met het Mouseion (Tempel der Muzen) een centrum voor denkers en uitvinders in de hellenistische wereld.

Men denkt dat de bibliotheek 700.000 papyrusrollen bevatte. Ter vergelijking: in de veertiende eeuw bezat de bibliotheek van de Sorbonne — die zich erop beroemde de grootste collectie in haar tijd te hebben — slechts 1700 boeken. De regeerders van Egypte waren er zo op gebrand hun collectie te verrijken dat ze elk binnenkomend schip door soldaten lieten onderzoeken op boekrollen. Als ze die vonden, hielden ze de originelen en gaven duplicaten terug. Sommige bronnen zeggen dat toen Athene de kostbare oorspronkelijke exemplaren van de klassieke Griekse toneelspelen aan Ptolemaeus III uitleende, hij beloofde een waarborgsom te betalen en ze te laten dupliceren. In plaats daarvan hield de koning de originelen, liet de waarborgsom voor wat ze was en stuurde duplicaten terug.

 De lijst van grote denkers die in de bibliotheek en het museum van Alexandrië hebben gewerkt, is een opsomming van geniale personen. Aan de geleerden in Alexandrië worden grote werken toegeschreven op het gebied van de geometrie, trigonometrie en astronomie, alsook op het gebied van taal, letterkunde en geneeskunde. Volgens de overlevering hebben daar 72 joodse geleerden de Hebreeuwse Geschriften in het Grieks vertaald, wat de beroemde Septuaginta is geworden.

De bibliotheek verdwijnt

Ironisch genoeg hadden kroniekschrijvers er niet veel behoefte aan om een gedetailleerde beschrijving te geven van de instituten in Alexandrië. Een typisch voorbeeld hiervan is de uitspraak van Athenaeus, een derde-eeuwse historicus: „Waarom zou ik zelfs maar hoeven spreken van het aantal boeken, de aanwezigheid van bibliotheken, en de collectie in de Hal der Muzen, als men daar alles over weet?” Zulke uitspraken frustreren hedendaagse geleerden, die dolgraag meer willen weten over deze intrigerende bibliotheek uit de oudheid.

Tegen de tijd dat Egypte in 640 G.T. door de Arabieren werd veroverd, bestond de bibliotheek van Alexandrië waarschijnlijk niet meer. Geleerden zijn het er nog steeds niet over eens hoe en wanneer ze nu precies verdwenen is. Sommige zeggen dat veel van de collectie waarschijnlijk verloren is gegaan toen Julius Caesar in 47 v.G.T. een deel van de stad in brand stak. Wat ook de oorzaak is geweest, het verdwijnen van de bibliotheek betekende het verlies van een schat aan kennis. Honderden werken van de Griekse toneelschrijvers en de eerste 500 jaar Griekse geschiedschrijving, met uitzondering van enkele werken van Herodotus, Thucydides en Xenophon, gingen voor altijd verloren.

Tussen de derde en de zesde eeuw G.T. was Alexandrië dikwijls het toneel van ongeregeldheden. Heidenen, joden en zogenaamde christenen streden regelmatig onderling en tegen elkaar over mysterieuze leerstellige punten. Vaak moedigde de kerk zelf relschoppers aan om heidense tempels te plunderen. Daarbij zijn talloze oude teksten vernietigd.

In haar vroegere glorie hersteld

De herbouwde bibliotheek werd in oktober 2002 geopend en bevat zo’n 400.000 boeken. Een uitgebreid computersysteem geeft toegang tot andere bibliotheken. De hoofdcollectie richt zich vooral op oostelijke mediterrane beschavingen. Met plaats voor 8.000.000 boeken streeft de Bibliotheek van Alexandrië ernaar de status van deze oude stad te verhogen.

[Kader op blz. 14]

BEKENDE NAMEN UIT HET OUDE ALEXANDRIË

ARCHIMEDES: Wiskundige en uitvinder, derde eeuw v.G.T. Aan hem worden talrijke ontdekkingen toegeschreven, alsook vroege wetenschappelijke pogingen om de waarde van pi (π) te berekenen.

ARISTARCHUS VAN SAMOS: Astronoom, derde eeuw v.G.T. De eerste die veronderstelde dat de planeten rond de zon draaien. Maakte gebruik van trigonometrie in een poging de afstand tot de zon en de maan en hun grootte te berekenen.

CALLIMACHUS: Dichter en een belangrijk bibliothecaris, derde eeuw v.G.T. Stelde de eerste index samen voor de bibliotheek van Alexandrië, een werk dat de canon van klassieke Griekse literatuur vastlegde.

CLAUDIUS PTOLEMAEUS: Astronoom, tweede eeuw G.T. Zijn geografische en astronomische geschriften waren standaardwerken.

ERATOSTHENES: Polyhistor (veelzijdig geleerde) en een van de eerste bibliothecarissen van Alexandrië, derde eeuw v.G.T. Berekende vrij nauwkeurig de omtrek van de aarde.

EUCLIDES: Wiskundige, vierde eeuw v.G.T. De vader van de geometrie en een pionier op het gebied van de optica. Zijn werk Elementen was tot de negentiende eeuw het standaardwerk voor de geometrie.

GALENUS: Medicus, tweede eeuw G.T. Zijn vijftien boeken over de medische wetenschap waren twaalf eeuwen lang de standaardwerken.

[Illustratieverantwoording op blz. 13]

All photos, both pages: Courtesy of the Bibliotheca Alexandrina: Mohamed Nafea, Photographer