Patronen van goud op staal

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN SPANJE

VÍCTOR is 74 en heeft een groot deel van zijn gezichtsvermogen verloren na talloze uren op kleine voorwerpen getuurd te hebben. Maar als iemand hem vraagt iets te vertellen over zijn vijftig jaar ervaring in het hameren van goud op staal, gaan zijn ogen stralen. Víctor, die op zijn veertiende begon met het leren van zijn ambacht, is heel bedreven in de kunst van het damasceren.

„Voor mij is het maken van gedamasceerde voorwerpen veel meer dan gewoon een vak”, legt Víctor uit. „Soms werkte ik de hele nacht door omdat ik helemaal opging in mijn werk.” Terwijl hij de veelgebruikte gereedschappen voor zijn edele ambacht in zijn handen houdt, straalt zijn gezicht de vreugde en voldoening uit van een leven dat gewijd was aan het maken van deze unieke kunstvoorwerpen.

Van Damaskus naar Spanje

Wat is damasceren? Het is het proces waarbij een metaaloppervlak versierd wordt met geëtste of ingelegde patronen van goud of zilver. Archeologen hebben in Egyptische graftombes enkele gedamasceerde voorwerpen gevonden die dateren uit de zestiende eeuw voor onze jaartelling.

Hoewel het kan zijn dat de eerste gedamasceerde voorwerpen in China of Egypte gemaakt zijn, is de naam zelf afgeleid van de oude stad Damaskus. Bekwame ambachtslieden in die Syrische hoofdstad maakten zulke mooie voorwerpen dat de techniek onlosmakelijk met de stad verbonden raakte. Omdat Damaskus een belangrijk kruispunt was tussen de oostelijke mediterrane landen, Mesopotamië en het Verre Oosten, werd het een handelscentrum. Die belangrijke handelspositie had tot gevolg dat men de traditionele ambachten van de stad, zoals damasceren, ook in landen ver buiten Syrië ging uitoefenen.

Binnen enkele eeuwen kreeg het damasceren vaste voet in Europa, en aan het begin van de zestiende eeuw was de Spaanse stad Toledo  het belangrijkste centrum van deze kunst geworden. De in Toledo gemaakte zwaarden, harnassen, schilden en kleinere voorwerpen werden versierd met gedamasceerde figuren, wat ze verfijnd en uniek maakte.

Een kunst van contrasten

Bij de in Toledo gemaakte gedamasceerde voorwerpen steekt het ingelegde goud en zilver mooi af tegen een diepzwarte achtergrond van staal. Decoratieve motieven, zoals het Koefisch schrift (Oud-Arabische letters), worden gecombineerd met bloemen en geometrische figuren die typerend zijn voor de Arabische en de mudejarstijl. Laten we eens een kort bezoekje aan Toledo brengen en een kijkje nemen bij de vaklieden die dit ambacht nog steeds uitoefenen.

Als u door de smalle kronkelstraatjes van het oude Toledo wandelt, is het makkelijk om u in de Middeleeuwen te wanen. En u zult er al snel achter komen dat de kunst van het damasceren niet verloren is gegaan. Het zal u opvallen dat veel winkels in hun etalages een grote verscheidenheid aan gedamasceerde voorwerpen hebben liggen, zoals broches, armbanden, manchetknopen, dasspelden, pillendoosjes, vingerhoeden, oorbellen en sierborden. Bovendien kunt u in sommige winkels zelfs toekijken hoe traditionele ambachtslieden heel bekwaam met één hand het gouddraad vasthouden terwijl ze met de andere hand een stalen drijfijzer gebruiken om het goud op het metaal te hameren. Zo wordt het staal met goud ingelegd, wat damasceren in wezen is.

 Een bewerkelijke techniek

Als u dichterbij komt, zult u zien dat de ambachtsman diverse dunne platen staal heeft die in verschillende vormen en grootten gesneden zijn. Hij kiest een rond stuk en begint met de eerste stap: het inkerven. Dat houdt in dat hij met behulp van een burijn, een van gehard staal gemaakte graveerstift, in het metaaloppervlak een raster van fijne lijntjes grift. Vervolgens maakt hij met de burijn een ruwe schets van het patroon dat hij wil gaan aanbrengen.

Als deze eerste stap klaar is, legt de ambachtsman de metalen plaat op een verstelbare houten ondergrond die bedekt is met een harsachtige substantie. Die dient bij de volgende bewerkingen als steun en stootkussen voor de plaat.

Nu begint het eigenlijke inleggen. De vakman hamert de gouddraad, die hij met één hand vasthoudt, zachtjes met behulp van een drijfijzer op de metalen plaat, tot het hele patroon af is. Sommige platen worden bedekt met prachtige arabeske tekeningen, geometrische patronen, vogels, bloemen of zelfs een panorama van de oude stad Toledo. Sommige vaklieden combineren een aantal van deze motieven tot één groot geheel.

Het volgende stadium is het fixeren, waarvoor een breder drijfijzer nodig is. Met precieze slagen van dit drijfijzer legt de vakman de laatste hand aan het aanbrengen van de gouddraad op het geëtste staaloppervlak.

De volgende stap, het blauwen, laat het patroon met al zijn details beter tot zijn recht komen. De plaat wordt ondergedompeld in een bad van natronloog en kaliumnitraat met een temperatuur van 800 graden Celsius. De metalen ondergrond oxideert hierdoor en krijgt een diepzwarte kleur. Dit onderliggende metaaloppervlak, dat nu zo donker is als zwart fluweel, laat de voor het damasceren zo karakteristieke gouden patronen goed uitkomen.

Tot slot worden de patronen die de plaat versieren nog gegraveerd en gepolijst. Het graveren brengt de gouden tekeningen tot leven. Al de piepkleine details, zoals de veren van een vogel of de kroonblaadjes van een bloem, krijgen vorm. Vervolgens wordt het kunstwerk met een stuk agaat gepolijst, waardoor de gouddraad een fonkelende kleur krijgt die indrukwekkend afsteekt tegen de diepzwarte achtergrond. Uiteindelijk komt er een glinsterende afbeelding te voorschijn!

Dat er nog steeds zulke unieke Damascener kunstvoorwerpen worden gemaakt, danken we aan de vele vaklieden die dit oude ambacht door de eeuwen heen levend hebben gehouden. Dankzij hen kunnen we nu nog steeds genieten van deze prachtige patronen van goud en zilver op staal.

[Illustratie op blz. 16]

Decoratieve briefopener in de vorm van een zwaard

[Illustratie op blz. 17]

Toledo (Spanje)

[Illustratie op blz. 17]

Oorbellen

[Illustratie op blz. 17]

Hangertje

[Illustratie op blz. 17]

Antiek juwelendoosje

[Illustraties op blz. 18]

Inkerven

Inleggen

Fixeren

Blauwen

Graveren

Polijsten

[Illustratieverantwoording op blz. 16]

All photos: Agustín Sancho

[Illustratieverantwoording op blz. 17]

Corners of page, pendant, and jewelry box: Agustín Sancho