Katholicisme met een Afrikaans tintje

Door een Ontwaakt!-medewerker in Brazilië

IN Salvador, de hoofdstad van de Braziliaanse staat Bahia, wordt het nieuwe jaar gevierd met een reusachtig feest. Honderden vrouwen lopen voorop in een processie naar de katholieke kerk van Bonfim, waar ze de treden van de kerk met geparfumeerd water schoonmaken. Dit ritueel is ter ere van Oxalá, de Afrikaanse god van de schepping.

Er zijn wel een miljoen toeschouwers bij deze ceremonie. Op het ritme van Afrikaanse slaginstrumenten sluiten ze zich aan bij het luidruchtige straatfeest dat erop volgt.

Dit 250 jaar oude ritueel is een treffend voorbeeld van syncretisme, een term die versmelting van religieuze opvattingen betekent, een kenmerk van het Braziliaanse katholicisme. Meer dan zeventig miljoen Brazilianen hebben volgens zeggen directe of indirecte banden met candomblé, umbanda, xangô en andere Afro-Braziliaanse godsdiensten. Maar tegelijkertijd beweert de overgrote meerderheid katholiek te zijn.

Hoe heeft deze fusie plaatsgevonden? Hoe denkt de Katholieke Kerk erover? En is de vermenging van religieuze opvattingen iets wat aangemoedigd of afgeraden moet worden?

’Springplank naar het ware geloof’

De schattingen variëren, maar waarschijnlijk zijn er ruim zes miljoen Afrikanen uit Joruba-, Bantoe- en andere stammen als slaven naar Brazilië getransporteerd. Dit gebeurde vanaf het midden van de zestiende eeuw tot 1888, toen de slavernij ten slotte werd afgeschaft. De versmelting van traditionele Afrikaanse geloofsopvattingen en het katholicisme in Brazilië is dus een erfenis van de slavernij.

Hoewel de Katholieke Kerk erop aandrong dat alle slaven werden bekeerd, gaf ze toch haar zegen aan de vermenging van het katholicisme met elementen van Afrikaanse godsdiensten. Volgens de historicus Roger Bastide waren de jezuïetenmissionarissen van mening dat de Afrikaanse inboorlingen net als kinderen door muziek en dans, en ook door hun liefde voor titels en eervolle posities, tot het katholieke geloof getrokken moesten worden. „Ze moesten niet gedwongen worden om volledig met hun traditionele  gebruiken te breken,” schreef Bastide, „maar deze moesten beoordeeld worden en de aanvaardbare moesten als springplank worden gebruikt om hen te helpen tot het ware geloof te komen.”

In verschillende pan-Afrikaanse religieuze broederschappen, zoals die van de katholieke ’heilige’ Benedictus en de Maagd van de Rozenkrans, hebben veel Afrikaanse tradities een ’christelijk’ vernisje gekregen. Eens per jaar, op de feestdag van ’Sint’-Benedictus, kiezen die broederschappen uit hun leden een koning en een koningin, een gebruik dat is afgeleid van de troonopvolging van Afrikaanse stamkoningen.

’Heiligen’ of orixás?

In het katholicisme en in Afrikaanse godsdiensten is het geloof in talrijke bemiddelaars tussen God en de mens heel gewoon. De Joruba bijvoorbeeld geloofden in orixás. Naar men dacht waren dat vergoddelijkte krijgers en koningen die de natuurkrachten beheersten en als bemiddelaar dienden tussen de mensen en hun oppergod, Olorun. Evenzo geloven rooms-katholieken dat ’heiligen’ bij God als voorspraak dienen voor de mens. Ook roepen ze specifieke ’heiligen’ aan voor bescherming in verband met bepaalde activiteiten.

In plaats van hun orixás op te geven, gebruikten veel slaven de verering van ’heiligen’ met soortgelijke kenmerken gewoon als dekmantel voor hun toewijding aan de orixás. Zo heeft Ogun, de Joruba-god van de oorlog, de identiteit aangenomen van de katholieke ’heiligen’ Antonius of Joris, die beiden soldaten en helden van de christenheid waren.

Evenzo kwam Yemanjá, de moeder van alle orixás en de godin van de zeeën, overeen met verschillende ’verschijningen’ van de Maagd Maria. De Heer van Bonfim, de populairste ’heilige’ van Salvador, werd op één lijn gesteld met Oxalá, de allerhoogste orixá van het Joruba-pantheon. Deze samenhang is nog steeds terug te vinden in het jaarlijkse ritueel van het schoonmaken van de treden van de kerk. *

„De mensen hier geloven oprecht en met dezelfde overtuiging in Jezus, in katholieke heiligen en in de orixás”, zegt een katholieke leider in Salvador. „Velen fladderen heen en weer tussen de ene religie en de andere”, voegt een Braziliaanse antropoloog eraan toe. „Ze lopen na de mis een katholieke kerk uit en gaan meteen door naar [een Afrikaans] candomblé-centrum.”

Dit vermengen van het katholicisme met Afrikaanse geloofsopvattingen is een gevoelige kwestie. Lucas Moreira, voormalig voorzitter van de Braziliaanse bisschoppenconferentie, verklaarde: „Ieder moet zijn eigen geloof volgen, zonder vermenging.” Maar een andere bisschop zegt: „Syncretisme is een realiteit die de invloed van de kerk trotseert.”

De partijen staan duidelijk tegenover elkaar. Conservatieve kerkleiders bestrijden wat ze als heidens en demonisch bezien, terwijl andere erop aandringen Afrikaanse symbolen en dans in het ritueel van de Katholieke Kerk op te nemen.

Wat zou Jezus zeggen?

Jezus Christus, de Stichter van het christendom, predikte tot allerlei religieuze en etnische groepen. Maar hij was onverbiddelijk toen hij zei dat „ware aanbidders de Vader met geest en waarheid zullen aanbidden, ja, want de Vader zoekt zulke mensen om hem te aanbidden” (Johannes 4:23). Bovendien legde Jezus uit dat de Vader, Jehovah God, de waarheid openbaart door middel van Zijn Woord, de bijbel. — Johannes 17:17.

Jezus gaf zijn volgelingen de opdracht ’mensen uit alle natiën te leren onderhouden alles wat hij geboden had’ (Mattheüs 28:19, 20). Hij heeft nooit gesuggereerd dat ze zijn leringen moesten veranderen om mensen aan te trekken die er andere tradities en geloofsopvattingen op na hielden. In de tijd van de apostelen hebben sommigen inderdaad geprobeerd ideeën en gebruiken in te voeren die van andere religies waren overgenomen. Maar die pogingen werden veroordeeld. ’Gaat uit hun midden vandaan en scheidt u af,’ schreef de apostel Paulus, ’en God wil u aannemen.’ — 2 Korinthiërs 6:17.

[Voetnoot]

[Illustraties op blz. 12]

Afro-Braziliaanse priesteressen maken de treden van de kerk schoon

Menigten op de treden van de kerk van Bonfim in Brazilië

[Verantwoording]

Top: De: A Tarde — Wilson da Rocha Besnosik; bottom: De: A Tarde — Antônio Queirós