Bergen — Waarom we ze nodig hebben

„Beklim de bergen en luister naar hun goede nieuws. De vrede van de natuur zal in u stromen zoals het zonlicht door de bomen straalt. De winden blazen hun eigen frisheid in u en de stormen hun energie, terwijl uw zorgen van u afvallen als bladeren in de herfst.” — JOHN MUIR, AMERIKAANS SCHRIJVER EN NATUURONDERZOEKER.

ZOALS John Muir ruim een eeuw geleden ontdekte, kunnen bergen onze emoties beroeren. Hun grootsheid imponeert ons, hun dierenleven brengt ons in verrukking en hun vredigheid ontspant ons. Elk jaar gaan miljoenen mensen naar de bergen om van het natuurschoon te genieten en nieuwe energie op te doen. „Bergen zijn al sinds onheuglijke tijden een bron van inspiratie en verwondering voor menselijke samenlevingen en culturen”, zegt Klaus Toepfer, directeur van het Milieuprogramma van de Verenigde Naties.

Maar het gaat niet zo goed met de bergen. Generaties lang zijn ze door hun betrekkelijke ontoegankelijkheid grotendeels beschermd geweest tegen buitensporige exploitatie door de mens. Nu worden ze echter bedreigd. „Enkele van deze laatste ongerepte gebieden zijn snel aan het verdwijnen als gevolg van landbouw, de aanleg van infrastructuur en andere sluipende invloeden”, zegt een recent persbericht van de Verenigde Naties.

Berggebieden beslaan een groot deel van het landoppervlak van de aarde. De helft van de wereldbevolking is van hun hulpbronnen afhankelijk. Ook wonen er miljoenen mensen in de bergen. Bergen zijn veel meer dan een adembenemende achtergrond voor een vredig landelijk tafereel. Laten we eens een paar voorbeelden bekijken van wat ze voor het welzijn van de mens betekenen.

Waarom de bergen belangrijk zijn

▪ WATEROPSLAG. Onze grootste rivieren ontspringen in de bergen, en ook het water in de meeste waterreservoirs is uit de bergen afkomstig. In Noord-Amerika komt praktisch al het water van de machtige Colorado en de Río Grande uit de Rocky Mountains. Ongeveer de helft van de wereldbevolking woont in Zuid- en Oost-Azië. En de meesten van die mensen zijn afhankelijk van de neerslag op de reusachtige bergen van de Himalaja en de Karakoram, het Pamirgebied en Tibet.

„Bergen, de watertorens van de wereld, zijn onmisbaar voor al het leven op aarde en voor het welzijn van mensen, waar ze ook wonen”, zegt Toepfer, en hij voegt eraan toe: „Wat er op de hoogste bergtop gebeurt, is van invloed op het leven in de laaglanden, in meren en rivieren en zelfs in de zeeën.” In veel landen houden bergen de wintersneeuw vast en geven die in het voorjaar en de zomer weer langzaam af in de vorm van smeltwater, dat van vitaal belang is. In droge delen van de wereld is irrigatie  vaak afhankelijk van smeltwater uit verre berggebieden. Veel bergen hebben beboste hellingen die de regen als een spons opzuigen, waardoor het langzaam de rivieren inloopt in plaats van verwoestende overstromingen te veroorzaken.

▪ NATUURLIJKE LEEFGEBIEDEN EN BIODIVERSITEIT. Omdat berggebieden zo moeilijk toegankelijk zijn en niet veel mogelijkheden bieden voor landbouw, hebben ze minder te lijden gehad van menselijk ingrijpen. Daardoor zijn bergen een toevluchtsoord geworden voor planten en dieren die in de laaglanden misschien al verdwenen zijn. In het Nationaal Park Kinabalu in Maleisië bijvoorbeeld, een berggebied dat kleiner is dan de stad New York, zijn 4500 plantensoorten te vinden — meer dan een kwart van het aantal soorten in heel de Verenigde Staten. De reuzenpanda’s van China, de condors van de Andes en de sneeuwpanters van Centraal-Azië zijn allemaal van berggebieden afhankelijk, en dat geldt ook voor talloze andere bedreigde diersoorten.

Volgens het tijdschrift National Geographic hebben sommige ecologen berekend dat ’meer dan een derde van alle bekende landplanten en gewervelde dieren op minder dan 2 procent van het aardoppervlak leeft’. Heel veel planten- en diersoorten komen alleen voor in vruchtbare, ongerepte gebieden die door wetenschappers biologische hotspots worden genoemd. Deze hotspots — waaronder zich veel berggebieden bevinden — bevatten een biodiversiteit waar we allemaal profijt van hebben. Enkele van de belangrijkste voedingsgewassen in de wereld zijn afkomstig van wilde planten die nog steeds in de bergen te vinden zijn — maïs in de hooglanden van Mexico, aardappelen en tomaten in de Peruaanse Andes en tarwe in de Kaukasus, om er maar een paar te noemen.

▪ RECREATIE EN SCHOONHEID. Bergen dragen ook bij tot het behoud van natuurschoon. Ze kunnen bogen op indrukwekkende watervallen, prachtige meren en veel van de mooiste landschappen ter wereld. Het is dus niet vreemd dat een derde van alle beschermde gebieden van de wereld in bergachtige streken ligt. En ze zijn een favoriete bestemming van toeristen geworden.

Zelfs afgelegen nationale parken trekken miljoenen bezoekers van over de hele wereld. Mensen reizen de halve aardbol over naar Denali National Park in Alaska om Mount McKinley, de hoogste berg van Noord-Amerika, te zien. Velen bezoeken de Afrikaanse Great Rift Valley om de imponerende Kilimanjaro en Meru te bewonderen of om de reusachtige kudden wilde dieren te zien die tussen deze twee majestueuze bergen leven. Veel bergdorpen trekken profijt van de stroom toeristen, maar als het toerisme niet in de hand wordt gehouden, kunnen de kwetsbare ecosystemen gevaar lopen.

Bergen — Een reservoir van kennis

In de loop van de eeuwen hebben de mensen die in de bergen wonen, geleerd in een onherbergzame omgeving te overleven. Bergbewoners hebben terrassen uitgehakt die nu, na tweeduizend jaar, nog steeds landbouw mogelijk maken. Ze hebben inheemse dieren zoals de lama en de jak, die bestand zijn tegen de ontberingen van het leven op grote hoogte, gedomesticeerd. En de kennis die de bergbewoners in de loop van generaties hebben opgedaan, kan van onschatbare waarde blijken voor het beschermen van de bergen waarvan we allemaal afhankelijk zijn.

 „Inheemse volken zijn de enige bewakers van de uitgestrekte, bijna ongerepte leefgebieden in afgelegen delen van elk continent”, zegt Alan Thein Durning van het Worldwatch Institute. „Ze beschikken over een hoeveelheid ecologische kennis . . . die kan wedijveren met de bibliotheken van de moderne wetenschap.” Dit reservoir van kennis moet even goed beschermd worden als andere rijkdommen van de bergen.

Het jaar 2002 werd door het Milieuprogramma van de Verenigde Naties uitgeroepen tot het Internationale Jaar van de Bergen. Om te beklemtonen hoezeer de mens afhankelijk is van de bergen, bedachten de organisatoren het motto „Wij zijn allemaal bergmensen”. Ze stelden zich ten doel de mensen meer bewust te maken van de problemen waardoor de bergen worden bedreigd en oplossingen te zoeken om ze te beschermen.

Die bezorgdheid is beslist gegrond. „Veel te vaak worden bergen gezien als bron van overvloedige natuurlijke rijkdommen, terwijl er te weinig aandacht wordt besteed aan de problemen van hun bewoners en de duurzaamheid van hun ecosystemen”, zei een spreker op de Global Mountain Summit, die in 2002 in Bisjkek (Kirgizië) werd gehouden.

Wat zijn enkele problemen waarmee de bergen en hun bewoners worden geconfronteerd? Hoe zijn die problemen op ons allemaal van invloed?