Bergen bedreigd

„Iedereen heeft er belang bij ervoor te zorgen dat de berggebieden nog vele komende generaties hun rijkdom blijven geven.” — KOFI ANNAN, SECRETARIS-GENERAAL VAN DE VERENIGDE NATIES.

ALS je aan bergen denkt, denk je aan grootsheid, stabiliteit en kracht. Wat zou voor deze reuzen van de natuur nu een bedreiging kunnen zijn? Sommigen vinden het moeilijk te geloven dat de bergen in gevaar zouden kunnen verkeren. Maar onze bergen worden wel degelijk bedreigd. Milieubeschermers noemen een aantal specifieke problemen die het bolwerk van de ecosystemen van de bergen ondermijnen. Het zijn stuk voor stuk ernstige problemen, en ze worden alleen maar erger. Laten we bij een paar ervan eens stilstaan.

 ▪ ONTWIKKELINGSPROJECTEN. Ongeveer een kwart van de berggebieden wordt bedreigd door wegen, mijnbouw, pijpleidingen, dammen en andere ontwikkelingsprojecten die voor de komende dertig jaar gepland zijn. Het aanleggen van wegen kan op steile hellingen erosie veroorzaken, en de wegen geven houthakkers toegang, die misschien nog veel meer schade aanrichten. Door mijnbouw wordt elk jaar zo’n tien miljard ton erts gewonnen, meestal uit de bergen, en daarbij wordt een hoeveelheid afval geproduceerd die nog groter is. *

▪ OPWARMING VAN DE ATMOSFEER. „De negen warmste jaren die men heeft geregistreerd, deden zich allemaal na 1990 voor”, zegt het Worldwatch Institute. En vooral berggebieden ondervinden er de invloed van. Gletsjers smelten en sneeuwkappen worden kleiner — een proces dat volgens sommige wetenschappers van invloed zal zijn op de waterreserves en ernstige aardverschuivingen zal veroorzaken. Tientallen gletsjermeren in de Himalaja dreigen nu hun natuurlijke grenzen te doorbreken en catastrofale overstromingen te veroorzaken, iets wat de laatste decennia al herhaaldelijk is gebeurd.

▪ KLEINE BOERENBEDRIJFJES. De bevolkingsdruk drijft mensen naar onproductieve gebieden om daar te proberen een bestaan op te bouwen. Volgens één onderzoek wordt bijna de helft van Afrika’s berggebieden nu gebruikt voor landbouw of veeteelt — 10 procent voor gewassen en 34 procent voor begrazing. Vaak is dit weinig rendabel, want die hooglanden zijn niet ideaal voor het verbouwen van gewassen. * En door overbegrazing wordt de kwetsbare begroeiing makkelijk vernield. Een recent onderzoek toont aan dat slechts 3 procent van alle berggebieden ideaal is voor duurzame landbouw.

▪ OORLOG. Door de toename van het aantal burgeroorlogen zijn in veel berggebieden verwoestingen aangericht. Opstandelingen gebruiken schuilplaatsen in de bergen als uitvalsbasis voor hun activiteiten. In een VN-rapport wordt berekend dat 67 procent van Afrika’s berggebieden te lijden heeft gehad van „gewelddadige menselijke conflicten”. Bovendien zijn sommige hooglanden belangrijke productiegebieden van drugs geworden, wat vaak tot gewapende conflicten en schade aan het milieu leidt.

Moet er meer worden gedaan?

De gevolgen van de aanslag die de mens op de bergen pleegt, zijn al merkbaar. Overstromingen, aardverschuivingen en watertekorten zijn slechts enkele van de tekenen dat er problemen zijn. Overheden zijn er notitie van gaan nemen. Er worden opnieuw bossen aangeplant, en in sommige gebieden is houtkap verboden. Er zijn nationale parken gecreëerd om de mooiste landschappen en de meest bedreigde natuurlijke leefgebieden te beschermen.

Maar zelfs beschermde gebieden hebben van milieuproblemen te lijden. (Zie het kader „Enkele bolwerken van de natuur”.) Het toenemende tempo waarin soorten uitsterven, is een aanwijzing dat men de strijd om deze bolwerken, de bergen, te beschermen, aan het verliezen is. Deskundigen kennen de problemen, maar er wordt geen grootschalige actie ondernomen om ongerepte natuurgebieden te behouden. „Ik voel me aangemoedigd door onze wetenschappelijke kennis”,  zegt de bekende bioloog E. O. Wilson, „en ontmoedigd door de vernietiging van de belangrijkste reservoirs van biodiversiteit.”

Is het verlies van biodiversiteit echt zo erg? Volgens veel biologen heeft de mens veel profijt van het behoud van de biodiversiteit op aarde. Als voorbeeld wijzen ze op de roze maagdenpalm in de hooglanden van Madagaskar, een gebied met een rijke biodiversiteit. Deze plant levert een belangrijk medicijn in de strijd tegen leukemie. Verder is de kinaboom, die in het Andesgebergte groeit, al tientallen jaren leverancier van de grondstof voor kinine en andere  geneesmiddelen ter behandeling van malaria. Veel andere planten die in berggebieden groeien, hebben ertoe bijgedragen miljoenen mensenlevens te redden. Het is waar dat sommige van deze bergplanten nu met succes in niet-bergachtige gebieden worden gekweekt. Maar men is bezorgd dat de mens door de grootschalige vernieling van de bergbegroeiing ongewild nog niet ontdekte hulpbronnen kwijtraakt die mogelijk waarde hebben als medicijn of als voedsel.

Zijn de huidige destructieve krachten op de een of andere manier te stuiten? Kan de schade ongedaan worden gemaakt? Zullen de bergen bastions van schoonheid en biodiversiteit blijven?

[Voetnoten]

 [Kader/Illustraties op blz. 7]

Bergfauna

De bergleeuw, ook wel bekend als de poema, is zoals zijn naam al te kennen geeft, voornamelijk in de bergen te vinden — vooral in de Rocky Mountains en de Andes. Zoals zo veel grote roofdieren heeft hij zich als gevolg van de bedreiging door de mens geleidelijk teruggetrokken naar minder toegankelijke gebieden.

De kleine panda leeft uitsluitend in de Himalaja (zelfs op de lager gelegen hellingen van de Mount Everest). Maar ondanks zijn moeilijk toegankelijke leefgebied heeft de kleine panda moeite om te overleven omdat de bamboebossen waarmee hij zich voedt, worden vernield.

[Verantwoording]

Cortesía del Zoo de la Casa de Campo, Madrid

De bruine beer zwierf in vroeger tijden door bijna heel Europa, Azië en Noord-Amerika. In Europa is hij nu alleen nog in een paar geïsoleerde berggebieden te vinden, maar in de Canadese Rocky Mountains, Alaska en Siberië komt hij wat meer voor. In de Verenigde Staten is zijn aantal de afgelopen eeuw met 99 procent afgenomen.

De steenarend is in de bergen op bijna heel het noordelijk halfrond heer en meester van de lucht. Helaas is zijn aantal in Europa geslonken tot nog geen 5000 paren omdat men hem vroeger als ’een gehate vogel’ beschouwde.

De reuzenpanda „is voor zijn voortbestaan afhankelijk van drie essentiële dingen”, zegt de Chinese natuuronderzoeker Tang Xiyang. Dat zijn „hoge bergen met diepe dalen, dichte bamboebossen en kabbelende stroompjes”. Volgens één schatting leven er in het wild nog maar een kleine 1600 panda’s.

[Kader/Illustraties op blz. 8, 9]

Enkele bolwerken van de natuur

Yosemite National Park (Californië, VS) werd in 1890 gesticht dankzij het onvermoeide werk van de natuuronderzoeker John Muir. Het indrukwekkende natuurschoon trekt jaarlijks vier miljoen bezoekers. De beheerders van het park hebben echter de grootste moeite om het evenwicht te vinden tussen het beschermen van het natuurgebied en het treffen van voorzieningen voor natuurliefhebbers.

Het Parque Nacional Podocarpus (Ecuador) beschermt een gebied met Andesnevelwoud dat een enorme verscheidenheid aan fauna en flora herbergt — ruim 600 vogelsoorten en zo’n 4000 plantensoorten. Kinine, een geneesmiddel dat talloze mensenlevens heeft gered, is in dit gebied ontdekt. Zoals zo veel parken heeft ook dit park te lijden van ongecontroleerde houtkap en van stropers.

De Kilimanjaro (Tanzania) is een van de grootste vulkanen ter wereld en de hoogste berg van Afrika. Op de lagere hellingen grazen olifanten, en in de alpiene zone groeien unieke planten, zoals de reuzenlobelia en het reuzenkruiskruid. Illegale jacht, ontbossing en begrazing door vee zijn de voornaamste bedreigingen.

Het Parque Nacional del Teide (Canarische Eilanden) beschermt een unieke plantenwereld die het kale vulkanische landschap verlevendigt. Bergachtige vulkanische eilanden hebben bijna altijd een kwetsbaar ecosysteem dat gevoelig is voor geïntroduceerde soorten.

Het Parc National des Pyrénées en het nationaal park Ordesa (Frankrijk en Spanje) beschermen een majestueus alpenlandschap met haar flora en fauna. Evenals andere bergketens in Europa hebben de Pyreneeën te lijden van een toenemend aantal skipistes en andere voorzieningen voor toeristen. Ook het feit dat men de traditionele landbouw vaarwel heeft gezegd, heeft een negatieve invloed op het milieu gehad.

Sǒraksan is het populairste nationale park van Zuid-Korea. De spectaculaire granieten toppen en beboste hellingen zijn vooral in de herfst heel mooi. Maar die populariteit betekent wel dat het in het weekend op sommige paden even druk is als op de trottoirs in een stad.

 [Kader/Illustratie op blz. 10]

Bergflora

Echium wildpretii (behorend tot het geslacht slangenkruid). In het voorjaar wordt deze schitterende bloem in een paar weken tijd manshoog. Hij komt op maar twee vulkanische toppen van de Canarische Eilanden voor, op een hoogte van ongeveer 1800 meter. Veel bergplanten hebben een even beperkt verspreidingsgebied.

Zilverdistels groeien in de Alpen en de Pyreneeën. Hun zonnige verschijning vrolijkt in de late zomer de hooggelegen weiden op en de bloemen voorzien in een feestmaal voor insecten.

Engelse iris. Kruisingen van deze mooie wilde bloem worden als tuinplant gekweekt. Veel bloeiende tuinplanten zijn oorspronkelijk van alpenplanten afkomstig.

Het berghuislook is een van de vele alpenplanten die zich in rotsspleten vasthechten. Deze in de bergen van Zuid-Europa voorkomende plant behoort tot een geslacht dat zijn naam, Sempervivum of „altijd levend”, aan zijn duurzaamheid en bestendigheid te danken heeft.

Bromelia’s. Veel soorten bromelia’s en orchideeën floreren in de nevelwouden in de tropen. Ze groeien op hoogten tot wel 4500 meter.

De Algerijnse iris groeit in het Rifgebergte en de Atlas in Noord-Afrika, een gebied dat als een hotspot van mediterrane planten wordt aangeduid.

[Illustratie op blz. 6]

Koper- en goudmijnen bij het Centrale Bergland (Indonesië)

[Verantwoording]

© Rob Huibers/Panos Pictures

[Illustratie op blz. 8]

Roze maagdenpalm