Capoeira — Dans, sport of vechtkunst?

Door een Ontwaakt!-medewerker in Brazilië

„Het evenwicht en de lenigheid van de acrobatiek, de sierlijkheid en de kracht van de dans, de snelheid en de bedrevenheid van het gevecht en het ritme van de muziek.”

ZO DEFINIEERDE een schrijver de essentie van de Braziliaanse kunst die capoeira wordt genoemd. Volgens een schrijver is capoeira „echt een wereldwijd verschijnsel” geworden.

Edward Lunda, choreograaf en onderzoeker, noemt het „een unieke mengeling van dans, vechtsport, spel en ritueel”. The New Encyclopædia Britannica beschrijft het als een „volksdans”. Hoe wordt het uitgevoerd? Deelnemers (capoeirista’s) en toeschouwers vormen een kring waarbinnen „twee mannen tegenover elkaar staan die de klappen en afweerbewegingen van ’het gevecht’ nabootsen op de maat van de berimbau, of muziekboog”.

Hoewel de meningen over de oorsprong van capoeira uiteenlopen, denken de meeste onderzoekers dat het zijn oorsprong vindt in Afrikaanse stamdansen en -rituelen. Het is kennelijk in de dagen van de slavenhandel naar Brazilië gekomen. Tientallen jaren lang werd de dans beoefend door slaven — ondanks het feit dat de slavenhouders de Afrikaanse cultuur onderdrukten.

Toen Brazilië in 1888 de slavernij afschafte, „vonden de pas bevrijde slaven” volgens een Braziliaanse schrijver, „geen eigen plek binnen de bestaande sociaal-economische orde”. Het gevolg was dat veel voormalige slaven zich bij criminele bendes aansloten. Capoeira werd een soort gewelddadig straatgevecht. Deze bendes, die gewapend waren met messen en stokken, terroriseerden de buurten.

Het tijdschrift Planet Capoeira geeft toe dat het er bij de straatversie van de dans „ruig aan toeging”. Er wordt verder gezegd: „De leraren schrapten alle fraaie bewegingen die bij echte gevechten niet erg nuttig waren. Men trapte bijvoorbeeld lager en mikte meer op het lichaam dan op het hoofd. De handen werden op verschillende manieren gebruikt bij schijnbewegingen, of om stompen uit te delen op het lichaam, of om met de vingers de ogen te raken. Er was geen muziek bij, [en er waren] geen radslagen en geen acrobatische bewegingen, tenzij die te maken hadden met het gevecht.” Het wekt dan ook geen verbazing dat capoeira in 1890 in het hele land werd verboden. Veroordeelde capoeirista’s konden rekenen op gevangenisstraffen, maximaal driehonderd zweepslagen en zelfs deportatie.

In de jaren dertig opende Manuel dos Reis Machado, in capoeirakringen bekend als Meester Bimba, een opleidingsinstituut voor capoeira. Omdat de beoefening daarvan nog steeds illegaal was, was hij natuurlijk wel zo voorzichtig niet in het openbaar te zeggen dat hij capoeiralessen gaf. Nadat capoeira in 1937 door de Braziliaanse president Getúlio Vargas was goedgekeurd, kreeg het de status van een authentieke Braziliaanse sport. Tegenwoordig zijn er naar schatting 2,5 miljoen Brazilianen die aan capoeira  doen en wordt het in veel openbare instellingen zoals scholen, universiteiten en militaire academies onderwezen.

Volksdans of vechtsport?

Hoewel capoeira bewegingen bevat die op dansen lijken, is het volgens velen toch een vechtsport. Augusto, die van zijn vader capoeira heeft geleerd, is ervan overtuigd dat „het, hoewel het een soort dans is, geweld oproept en beginselen van vrede en liefde geweld aandoet”. Hij merkt op: „In een moment van woede zou je iemand met capoeira makkelijk pijn kunnen doen.” Zelfs als men lichamelijk contact probeert te vermijden, kan een verkeerd getimede beweging ernstig letsel veroorzaken.

Veel mensen vinden ook dat capoeira religieus getint is. Pedro Moraes Trindade, capoeirameester in de deelstaat Bahia (Brazilië), beschrijft het als „een versmelting van het lichaam en de geest”. Hij voegt eraan toe: „Door het slechts als sport te bezien, bagatelliseer je de geschiedenis en de filosofie van capoeira.” Edmilson, die in Niterói (Rio de Janeiro) acht jaar aan capoeira heeft gedaan, merkt op: „Sommige chulas [inleidende liederen] en rituelen in verband met capoeira hebben duidelijk met spiritisme te maken.”

Na een zorgvuldige afweging van bijbelse beginselen zijn de eerder genoemde Edmilson en Augusto met capoeira gestopt. Ze vonden hun geestelijke en lichamelijke gezondheid te kostbaar om te riskeren. Hoewel ze ooit van het aanstekelijke ritme en de gracieuze bewegingen van capoeira genoten, kwamen ze tot de conclusie dat het niet verenigbaar is met de bijbel, waarin mensen wordt onderwezen ’de oorlog niet meer te leren’. — Jesaja 2:4.

[Illustratie op blz. 23]

Capoeira op het ritme van de „berimbau” en de „atabaque”, traditionele Braziliaanse muziekinstrumenten