Het uurwerk om uw pols

DOOR EEN ONTWAAKT!-MEDEWERKER IN GROOT-BRITTANNIË

WEET u hoe laat het is? Eén blik op uw polshorloge en u weet het. Maar geeft uw horloge ook de juiste tijd aan? Het kan makkelijk gebeuren dat we deze uurwerken als vanzelfsprekend bezien, maar ze zitten ingewikkelder in elkaar dan we op het eerste gezicht zouden denken.

Ondanks de onstoffelijke en vergankelijke aard van tijd heeft de mens altijd graag tijd willen meten. De kringloop van de seizoenen, de maanfases en de opeenvolging van dag en nacht verdelen de tijd allemaal op een natuurlijke manier. Maar de mens doet al heel lang pogingen om de tijd nauwkeuriger en in kleinere eenheden te meten.

De wetenschap achter het apparaat

Tijdmeetkunde (chronometrie), de wetenschap die zich bezighoudt met het maken van apparaten die de tijd aangeven, behoort tot de oudste wetenschappelijke vakgebieden. Het ’hart’ van die apparaten is het echappement (of de gang). Dat regelt de snelheid waarmee de drijfkracht van het apparaat vrijkomt. Als die kracht alleen in kleine hoeveelheden en met regelmatige tussenpozen vrijkomt, kan men tijdsperiodes meten. Niemand weet precies wanneer de eerste compleet mechanische klok werd uitgevonden, maar rond 1500 werd een mijlpaal bereikt toen er voor het eerst draagbare uurwerken werden gemaakt.

Het polshorloge zoals we dat nu kennen, is in feite een nieuwkomer. Het raakte aan het eind van de negentiende eeuw ingeburgerd, vooral onder vrouwen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vonden artillerie-officieren een polshorloge praktischer dan een zakhorloge. Vanaf die tijd nam het polshorloge in populariteit toe.

De meeste horloges zijn tegenwoordig elektronisch en maken gebruik van kwartskristallen. Als een speciaal gevormd kwartskristal in een geschikt elektronisch circuit wordt geplaatst, trilt het met een constante frequentie en fungeert het als een snel bewegende slinger.

Het is bijzonder moeilijk om mechanische of kwartshorloges zo af te stellen dat ze nauwkeurig de tijd bijhouden. Wat voor horloge u ook hebt, het zal dus meestal wel iets voor- of achterlopen. Er zijn tegenwoordig echter kwartshorloges die zichzelf regelmatig corrigeren met behulp van tijdsignalen die door atoomklokken worden afgegeven. * Adverteerders beweren dat zulke ’radio controlled’-horloges zo nauwkeurig zijn dat ze in een miljoen jaar maar één seconde zullen afwijken.

Mechanische uurwerken zijn nog steeds in trek

Met het oog op die precisie en het feit dat het echappement dat in mechanische horloges wordt gebruikt meer dan tweehonderd jaar geleden werd uitgevonden, zou men kunnen denken dat het mechanische uurwerk heeft afgedaan. Wie zou per slot van rekening kiezen voor een mechanische rekenmachine als er een elektronische calculator voorhanden was? Toch zijn er veel mensen voor wie een klokje dat tikt nog steeds aantrekkingskracht heeft. Elk jaar worden er miljoenen geproduceerd. De waarde van Zwitserse geëxporteerde mechanische horloges heeft in recente jaren die van hun elektronische tegenhangers zelfs overtroffen. Er zijn nieuwe en efficiënte echappementen ontworpen met een geringe wrijving, en mensen wenden zich nog steeds tot bekwame horlogemakers om hun mechanische uurwerken te laten repareren.

Hoe komt het dat mechanische uurwerken zo’n aantrekkingskracht hebben? Michael, een uurwerkmaker met dertig jaar ervaring, denkt dat hun lange levensduur één factor is. Hij wijst erop  dat hoewel een kwartshorloge zo’n vijftien jaar betrouwbaar kan functioneren, een goed mechanisch horloge wel meer dan honderd jaar nauwkeurig de tijd kan aangeven. Zo’n horloge, dat van ouder op kind wordt doorgegeven, kan grote sentimentele waarde hebben.

Voor anderen schuilt de aantrekkingskracht van mechanische uurwerken in de technische complexiteit en precisie die erbij komt kijken om met gebruik van minuscule radertjes en veertjes informatie over tijd en astronomie weer te geven. En omdat zo’n mechaniek met de hand kan worden gemaakt, snapt een kenner hoe het werkt en kan hij het vaak ook repareren.

In tegenstelling tot de meeste machines wordt er van horloges verwacht dat ze jarenlang dag in, dag uit zullen blijven lopen. Bovendien moeten polshorloges bij verschillende temperaturen en in elke mogelijke stand functioneren, zelfs bij onvoorspelbare bewegingen, en ook nog eens buitengewoon nauwkeurig zijn. Een horloge dat niet meer dan 20 seconden per dag voor- of achterloopt, wijkt slechts 0,023 procent af, wat neerkomt op een nauwkeurigheid die normaalgesproken wordt verwacht van een zorgvuldig bediend wetenschappelijk instrument. Het is dan ook geen wonder dat veel mensen weg zijn van de combinatie van vakkundigheid, vernuft en vakmanschap die in het mechanische polshorloge zijn verenigd!

Uiteraard zijn er meer factoren die een rol spelen. Michael, die al eerder werd geciteerd, legt uit dat sommige mensen gewoon geen zin hebben  om steeds de batterij te vervangen — wat bij de meeste kwartshorloges nodig is. Wat kan u dus helpen bij de keuze van een type horloge?

Wat voor horloge kiest u?

U wilt in de eerste plaats natuurlijk een horloge dat u aanspreekt. Voor velen betekent dat een exemplaar dat niet alleen praktisch en functioneel is, maar dat ook mooi oogt. Michael adviseert om er ook over na te denken wat u ervan verwacht. Zult u het de hele dag dragen of alleen bij speciale gelegenheden? Moet het bestand zijn tegen een stootje of extreme temperaturen? Als het bijvoorbeeld regelmatig met chemische stoffen of zeewater in aanraking komt, kan de band of de kast worden aangetast. Het is dus verstandig deze factoren in aanmerking te nemen.

Het is raadzaam om van tevoren een prijs in gedachten te hebben en u daar dan ook aan te houden. Over het algemeen zijn mechanische horloges duurder dan kwartshorloges. Maar bedenk dat in veel verschillende horloges hetzelfde basismechaniek wordt gebruikt. Het binnenwerk is het deel van het horloge dat feitelijk de tijd aangeeft. Gewoonlijk is dat goed ontworpen en gebouwd. De prijzen variëren over het algemeen vanwege de niet-functionele onderdelen, zoals de kast of het bandje. Duurder betekent dus niet altijd accurater of betrouwbaarder. — Zie bovenstaand kader.

Met een horloge aan uw pols kunt u makkelijk en vlot zien hoe laat het is. Nu u enige achtergrondinformatie hebt gekregen over de ontwikkeling van het polshorloge zult u dit nuttige instrument beter naar waarde kunnen schatten. Voelt u zich zonder uw horloge immers niet hulpeloos?

[Voetnoot]

[Kader/Illustraties op blz. 24]

WELK HORLOGE PAST BIJ U?

TYPE: Een chronograafhorloge heeft wijzers om korte tijdsintervallen te meten, wat ideaal is voor tijdwaarneming bij evenementen. Bij het sporten is een waterdicht horloge aan te raden. Als u steeds vergeet uw horloge op te winden, is het goed om te weten dat een kwartshorloge niet opgewonden hoeft te worden. Er zijn ook mechanische, zichzelf opwindende (of automatische) horloges die door de armbewegingen van de drager worden opgewonden.

NAUWKEURIGHEID: Als u daar waarde aan hecht, zou u een chronometer kunnen overwegen: een precisie-uurwerk dat voldoet aan gevestigde, officiële criteria van nauwkeurigheid. Uiteindelijk biedt kwartstechnologie de nauwkeurigste tijdwaarneming. Een modern mechanisch horloge met een balans (of onrust) die met een snelheid van 28.800 keer per uur heen en weer gaat, werkt met een frequentie van vier trillingen per seconde. Vergelijk dat eens met een standaardkwartshorloge dat functioneert met 10.000 tot 100.000 trillingen per seconde!

WIJZERPLAAT: Een digitaal horloge heeft cijfers om de tijd aan te geven; een analoge display heeft wijzers die over een wijzerplaat bewegen. Horloges met een digitale display kunnen ook de datum of een extra tijdzone weergeven, of als wekker of stopwatch fungeren. Op analoge displays is de tijd snel en eenvoudig af te lezen, met slechts één blik op de wijzers.

ONDERHOUD: Omdat een mechanisch horloge door een krachtige veer wordt aangedreven, zal het vergeleken met een kwartshorloge minder gauw door vuil- of stofdeeltjes stil gaan staan. Maar voor probleemloos gebruik hebben mechanische horloges toch vaker onderhoud nodig dan kwartshorloges. Kwartshorloges met een digitale display hebben wegens het ontbreken van bewegende delen helemaal geen onderhoud nodig; alleen moet zo nu en dan de batterij worden vervangen.

[Tabel/Illustraties op blz. 23]

ENKELE OPMERKELIJKE POLSHORLOGES

▪ 1810-1812

Het eerste gedocumenteerde polshorloge, Abraham Louis Breguet

▪ 1945

Datumweergave op de wijzerplaat, Rolex

▪ 1957

Een horloge met een elektrisch motortje, Hamilton Watch Company

▪ 1960

Elektronisch horloge, Bulova

▪ 1972

Een volledig elektronisch horloge met digitale weergave, Hamilton Watch Company

[Verantwoording]

Second and fourth photos: Courtesy of Hamilton Watches

[Illustratieverantwoording op blz. 23]

OMEGA