Jantar Mantar — Een sterrenwacht zonder telescopen

Door een Ontwaakt!-medewerker in India

BEZOEKERS aan het Jantar Mantar in New Delhi (India) kijken misschien vol verbazing naar de gebouwen en vragen zich af: is dit echt een sterrenwacht? Mensen die gewend zijn aan moderne gebouwen waarin een collectie hypermoderne astronomische instrumenten is ondergebracht, denken bij deze vreemd ogende stenen gebouwen in een groot park waarschijnlijk niet direct aan een sterrenwacht. Maar het Jantar Mantar, dat in het begin van de achttiende eeuw werd gebouwd, was ooit wel degelijk een sterrenwacht. Het is frappant dat deze sterrenwacht zelfs zonder telescopen en andere instrumenten die in Europa werden ontwikkeld, gedetailleerde en redelijk nauwkeurige informatie over de hemellichamen verschafte.

Jantar Mantar is de meest gebruikte naam voor drie van de vijf sterrenwachten die door de Rajput-vorst maharadja Sawai Jai Singh II werden gebouwd. „Jantar” komt van het woord „yantra” in het Sanskriet, dat „instrument” betekent, en „Mantar” komt van „mantra”, wat „formule” betekent. In het alledaagse spraakgebruik  is door de toevoeging van een rijmwoord voor nadruk de naam Jantar Mantar ontstaan.

Een plaat die in 1910 op een instrument in het Jantar Mantar in New Delhi werd bevestigd, noemt 1710 als het jaar waarin de sterrenwacht werd gebouwd. Maar later onderzoek wijst op 1724 als het jaar waarin de bouw werd voltooid. Zoals we zullen zien, wordt deze conclusie ondersteund door de biografische informatie over Jai Singh. Maar laten we eerst eens kijken naar de instrumenten in deze sterrenwacht, waarvan wordt gezegd dat ze tot de oudste in hun soort behoren.

Gemetselde constructies als instrumenten

De sterrenwacht heeft vier verschillende instrumenten van metselwerk en steen. Het opvallendste is het Samrat yantra, of Opperste instrument, een zonnewijzer met gelijke segmenten voor elk uur van de dag. Het was het belangrijkste ontwerp van Jai Singh. Het bestaat uit een enorme gemetselde driehoek van ruim 21 meter hoog en ruim 3 meter dik, die aan de basis ruim 34 meter lang is. De 39 meter lange schuine zijde van de driehoek wijst naar de noordpool. Links en rechts van de driehoek is een kwadrant met een schaalverdeling in uren, minuten en seconden. Hoewel er al eeuwen eenvoudige zonnewijzers bestonden, veranderde Jai Singh dit basisinstrument voor tijdmeting in een precisie-instrument om de declinatie en andere gerelateerde coördinaten van de hemellichamen te meten.

De andere drie bouwwerken van de sterrenwacht zijn de Ram yantra, de Jayaprakash yantra en de Mishra yantra. Hun ingewikkelde ontwerp dient om de declinatie, de hoogte en het azimut van de zon en sterren te meten. Het Mishra-instrument gaf zelfs aan wanneer het in diverse steden op aarde twaalf uur ’s middags was.

Op de Mishra yantra na werden alle genoemde instrumenten door Jai Singh ontworpen. Ze waren veel ingewikkelder en functioneler dan enig ander instrument dat destijds in India bestond en leidden tot de ontwikkeling van nauwkeurige almanakken en astronomische tabellen. Ze waren niet alleen qua ontwerp sierlijk en mooi om te zien, maar leverden ook waardevolle informatie totdat ze door de komst van de telescoop en andere uitvindingen overbodig werden. Maar waarom maakte deze briljante, geleerde man bij zijn astronomisch onderzoek geen gebruik van instrumenten die in Europa verkrijgbaar waren, zoals de optische telescoop? Het antwoord is gelegen in de achtergrond van de maharadja en in de geschiedenis van die tijd.

„Gewijd aan de studie van mathematische wetenschappen”

Jai Singh werd in 1688 in de Indiase deelstaat Rajasthan geboren. Zijn vader, een maharadja in Amber, de hoofdstad van de Kachavaha-clan van de Rajputen, stond onder het gezag van de mogols in Delhi. De jonge prins kreeg les in talen als Hindi, Sanskriet, Perzisch en Arabisch. Ook werd hij onderwezen in wiskunde, astronomie en vechtkunst. Maar er was één vak dat hem bijzonder aansprak. Een geschrift uit zijn tijd  zegt: „Sawai Jai Singh was vanaf het allereerste moment dat hij zijn denkvermogen begon te gebruiken en tijdens zijn groei naar volwassenheid, volledig gewijd aan de studie van mathematische wetenschappen (astronomie).”

In 1700 besteeg Jai Singh na het overlijden van zijn vader de troon van Amber. Hij was toen elf jaar. Al gauw werd de jonge koning door de mogolkeizer naar zijn hof in Zuid-India geroepen, waar Jai Singh kennismaakte met Jagannātha, een man die goed onderlegd was in wiskunde en astronomie. Deze man werd later de belangrijkste assistent van de koning. In politiek opzicht ging het niet altijd even goed met de jonge maharadja. Maar dat veranderde in 1719, toen Muhammed Shah begon te regeren. Jai Singh werd toen in de hoofdstad Delhi ontboden voor een ontmoeting met de nieuwe mogolvorst. Bij deze ontmoeting in november 1720 deed Jai Singh kennelijk het voorstel tot de bouw van een sterrenwacht, die waarschijnlijk in 1724 werd gerealiseerd.

Hoe kwam de maharadja erbij een sterrenwacht te bouwen? Jai Singh besefte dat het met de nauwkeurigheid van de almanakken en astronomische tabellen in India treurig gesteld was en dat er weinig vooruitgang werd geboekt op het gebied van de astronomie. Daarom besloot hij nieuwe tabellen te maken die zouden overeenkomen met de plaats waar de hemellichamen werkelijk aan de hemel te zien waren. Hij wilde ook instrumenten voor astronomische waarneming beschikbaar stellen voor iedereen die zich aan de studie van de astronomie wijdde. Jai Singh legde daarom een grote verzameling aan van boeken uit Frankrijk, Engeland, Portugal en Duitsland. Aan zijn hof ontving hij wetenschappers van hindoe-, islamitische en Europese scholen voor astronomie. Hij was zelfs de eerste die een delegatie naar Europa stuurde om gegevens over astronomie te vergaren en om boeken en instrumenten mee terug te nemen.

Oost en West zaten niet op één lijn

Waarom bouwde Jai Singh gemetselde bouwwerken terwijl in Europa de telescoop, de micrometer en de nonius (een instrument voor het nauwkeurig aflezen van meetwaarden) werden gebruikt? En waarom leek hij niet op de hoogte te zijn van de heliocentrische ontdekkingen van Copernicus en Galilei?

Dat was gedeeltelijk te wijten aan de slechte communicatie tussen Oost en West. Maar dat was niet de enige zwakke plek. Het lag ook aan het religieuze klimaat. Brahmaanse wetenschappers weigerden naar Europa te reizen omdat het oversteken van de oceaan kon betekenen dat ze hun kaste verloren. De Europeanen die Jai Singh hielpen bij het verzamelen van informatie waren voornamelijk jezuïtische wetenschappers. In zijn biografie over Jai Singh schreef V. N. Sharma dat het de jezuïeten en katholieke leken onder bedreiging met de inquisitie verboden werd de heliocentrische zienswijze over te nemen die door Galilei en andere wetenschappers werd gehuldigd, namelijk dat de aarde om de zon draaide. Voor de kerk was dit ketterij en atheïsme. Het wekt dan ook geen verbazing dat er op het boodschappenlijstje van de afgezanten die Jai Singh naar Europa stuurde, geen werken van Copernicus en Galilei voorkwamen en ook geen van de nieuwe instrumenten die werden gebruikt ter ondersteuning van die theorieën.

Een aanhoudende zoektocht

Jai Singh leefde in een tijd die ontsierd werd door onverdraagzaamheid en fanatisme op religieus gebied. Ondanks de briljante, meesterlijke manier waarop hij de kennis van de hemel had vernieuwd, was er in India op dit terrein tientallen jaren lang weinig vooruitgang te bespeuren. Toch getuigt de Jantar Mantar-sterrenwacht van de inspanningen van een man die een sterk verlangen had naar kennis.

Eeuwen voordat Jai Singh zich voor de beweging van hemellichamen ging interesseren, waren er andere intelligente mensen die naar de hemel keken en de wonderen van het universum probeerden te begrijpen. Ongetwijfeld zullen de mensen ook in de toekomst ’hun ogen opheffen’ naar de hemel op zoek naar meer kennis van de werken van Gods handen. — Jesaja 40:26; Psalm 19:1.

[Diagram/Illustratie op blz. 18]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Samrat yantra was een nauwkeurige zonnewijzer. De schaduw van de grote driehoek viel op de gebogen kwadranten (zie gemarkeerde witte cirkel) waarop een schaalverdeling was aangebracht

[Diagram/Illustratie op blz. 18]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Jayaprakash yantra bestaat uit holle, halve hemelbollen met markeringen aan de binnenkant. Tussen de punten op de rand liepen kruiselings draden

Vanuit de Ram yantra kon een waarnemer aan de hand van diverse markeringen of de rand van een raam de positie van een ster bepalen

[Diagram/Illustratie op blz. 18]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

Mishra yantra gaf aan wanneer het in een aantal steden twaalf uur ’s middags was

[Diagram op blz. 19]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

De vroegste vorm van astronomie — zonder optische hulpmiddelen — werd door Jai Singh geperfectioneerd

Om een ster te lokaliseren, moet men de hoogte (aan de hemel) weten en het azimut (hoe ver oostelijk die ster zich bevindt vanaf het geografische noorden)

Bij de Samrat yantra waren er twee mensen nodig om een ster precies te kunnen lokaliseren en de positie ervan vast te leggen

[Verantwoording]

Bottom: Reproduced from the book SAWAI JAI SINGH AND HIS ASTRONOMY, published by Motilal Banarsidass Publishers (P) Ltd., Jawahar Nagar Delhi, India

[Kaart op blz. 19]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

INDIA

New Delhi

Mathura

Jaipur

Varanasi

Ujjain

Jai Singh bouwde vijf sterrenwachten in India, waaronder die in New Delhi

[Illustratieverantwoording op blz. 18]

Portrait: Courtesy Roop Kishore Goyal