Speelgoed — Vroeger en nu

PHILIP * en zijn speelkameraadjes kijken met plezier naar de stuiterende bal die ze van stukjes touw hebben gemaakt en beginnen enthousiast aan een partijtje voetbal. Mike kijkt gefascineerd naar zijn autootje dat reageert op de afstandsbediening in zijn hand en zomaar voor- en achteruitrijdt. Andrea en haar vriendinnetjes doen hun poppen kleertjes en schoentjes aan, ondertussen pratend over de kleren die ze gaan dragen als ze groot zijn.

Wat hebben deze kinderen gemeen? Ze hebben allemaal speelgoed waarmee ze uren kunnen spelen. Soms wordt een speeltje, zoals een lievelingsbeer, van jongs af aan de onafscheidelijke metgezel van een kind. Misschien krijgt het zelfs een plaatsje in het familiealbum. Wat valt er over de geschiedenis van speelgoed te zeggen? Waarom is het zo belangrijk voor kinderen?

De oorsprong van speelgoed

Een encyclopedie zegt: „Een stuk speelgoed is vaak een voorwerp dat bij een spel wordt gebruikt. Ook nu nog zie je speelgoed en spelletjes uit het verre verleden en van uiteenlopende culturen. Ze variëren van heel eenvoudig tot heel ingewikkeld, van een tak die een kind heeft uitgezocht om als stokpaard te dienen tot geavanceerde en ingewikkelde mechanische apparaten.”  Elk voorwerp dat voor spel en amusement kan worden gebruikt, kan speelgoed worden. En omdat mensen van nature ontspanning zoeken, is speelgoed zeer waarschijnlijk bijna zo oud als de mensheid.

In het oude Babylonië en Egypte zijn bijvoorbeeld poppen — of onderdelen daarvan — ontdekt. Misschien zijn poppen wel het oudste speelgoed, maar ook de bal was in de oudheid bekend. Hoewel niet valt te achterhalen wanneer de eerste bal werd gebruikt, zijn er in de graftombe van een Egyptisch kind stenen kegels en een stenen bal gevonden die bij een soort kegelspel werden gebruikt.

Ruim drieduizend jaar geleden bestonden er in Griekenland stenen jojo’s en er zijn aanwijzingen dat er misschien ook in het oude China jojo’s in omloop waren. Romeinse kinderen speelden met poppetjes en met ivoren geometrische vormen die in elkaar pasten. Griekse en Romeinse jongens speelden ook met miniatuurwagens, waaruit blijkt dat speelgoed op wielen door de jaren heen populair is geweest. In één museum staat een lemen dierenfiguurtje met wieltjes dat misschien een speeltje uit een vroeg-Mexicaanse beschaving is. Opmerkelijk genoeg lijkt het erop dat er in deze beschaving verder geen wielen werden gebruikt. In de Middeleeuwen werden ovale of ronde ballen van met lucht gevulde dierenblazen gemaakt. Die werden, net als de voetbal of rugbybal van tegenwoordig, in de richting van een doel geschopt of gedragen.

In het achttiende-eeuwse Engeland werden educatieve legpuzzels gemaakt en die werden in het begin van de twintigste eeuw zeer populair. Ook kleurkrijtjes raakten toen in trek. Alleen al in de Verenigde Staten heeft één enkel bedrijf meer dan honderd miljard kleurkrijtjes geproduceerd. Zoals u ziet vindt een deel van ons moderne speelgoed zijn oorsprong in het verre verleden, en heeft het in het leven van mensen een belangrijke rol gespeeld.

Wat is het nut van spelen en speelgoed?

„Spelen is voor elk jong kind een natuurlijke bezigheid. Spelen biedt kinderen veel gelegenheden om in fysiek, mentaal en sociaal opzicht te leren en te groeien. Als spel het werk van het kind is, dan is speelgoed zijn gereedschap, en geschikt speelgoed kan kinderen helpen hun werk goed te doen.” Zo beschreef een overheidspublicatie over geschikt speelgoed het belang ervan.

Uiteraard is speelgoed vooral populair omdat het leuk is om ermee te spelen. Toch is het ook opmerkelijk hoeveel invloed het heeft op de ontwikkeling van een kind. Denk eens aan de volgende voorbeelden: Als een kind een speelgoedwagentje voortduwt, versterkt dat zijn motorische vaardigheden. Wanneer hij touwtje springt, verbetert dat zijn coördinatievermogen. Als hij op één been staat om tegen een bal te schoppen of wanneer hij fietst, leert hij zijn evenwicht te bewaren. En wanneer hij met blokken speelt of aan het tekenen is, leert hij zijn bewegingen zorgvuldig te beheersen.

Hoe staat het met het intellect van het kind? Het kind ontwikkelt taalvaardigheden als zijn  spel liedjes en rijmpjes bevat — misschien tijdens het touwtjespringen of tikkertje spelen. Als een kind met blokken aan het bouwen is, de aanwijzingen bij een spel volgt, de stukjes van een puzzel in elkaar past, verhaaltjes naspeelt of een verkleedpartijtje heeft, worden ook zijn denkvermogen en creatieve vaardigheden gestimuleerd. Hetzelfde gebeurt wanneer hij een muziekinstrument bespeelt of met handvaardigheid bezig is.

Niet minder belangrijk is de manier waarop kinderen door te spelen sociale vaardigheden leren, bijvoorbeeld wanneer ze in teamverband een balspel doen. Dr. Bruce Duncan Perry zegt: „Het kind gaat de mensen om zich heen begrijpen en de kans is groter dat het zich beter in hen leert verplaatsen en minder egocentrisch wordt. Wanneer kinderen met leeftijdgenoten spelen, leren ze omgangsvormen, waaronder manieren waarop ze zich in gezelschap kunnen beheersen en hun frustraties de baas kunnen blijven.”

Kinderen gebruiken speelgoed ook om volwassenen te imiteren. De Griekse filosoof Aristoteles zei: ’De mens is vanaf zijn kindertijd geneigd te imiteren’. Veel activiteiten uit het dagelijks leven worden inderdaad tijdens het spelen geïmiteerd en daardoor geleerd. Zo kunnen we ons goed voorstellen dat een meisje haar pop in slaap wiegt, zoals ze dit jaren later misschien met een baby zal doen. Of misschien doet ze net of ze een maaltijd kookt voor haar vriendinnetjes. Jongens rijden met hun ’autootjes’ in het rond, waarbij ze zelfs het geluid van de motor nadoen, en oefenen op die manier voor het echte autorijden. Maar er zijn factoren die in aanmerking moeten worden genomen  bij de keuze van speelgoed voor uw kinderen. Waarom?

Wees kritisch bij de keuze van speelgoed

„Speelgoed onderstreept tegenwoordig de zienswijze van een gewelddadige, wetteloze maatschappij”, bericht de Londense Daily Telegraph. Hoewel deze bewering niet voor al het speelgoed geldt, zie je volgens een artikel in de Mexicaanse krant La Jornada steeds minder traditioneel speelgoed en steeds meer „wanstaltige, gespierde figuren . . . met een agressief uiterlijk”. In dat artikel zegt Patricia Ehrlich, docent en onderzoeker aan de Autonome Universiteit van Xochimilco, dat veel van het speelgoed dat te koop is een ideologie van onderdrukking propageert, waarbij geweld, agressie, macht, onderwerping en angst worden bevorderd.

De Nationale Vereniging van Schoolpsychologen in de Verenigde Staten bevestigt dat wanneer kinderen in contact komen met speelgoed dat geweld propageert, „dit een negatieve invloed op hun leren en ontwikkeling kan hebben en schadelijke gevolgen kan hebben”. Onderzoeken wijzen erop dat gewelddadige video- en computerspelletjes agressief en crimineel gedrag kunnen veroorzaken. Elke volwassene die verantwoordelijk is voor een kind moet daarom goed overwegen welk speelgoed geschikt is. — Zie het kader op bladzijde 26.

Dankzij moderne technologische ontwikkelingen is er nu speelgoed te koop in alle soorten en maten en met allerlei technische snufjes. Maar misschien gaan die boven het gezinsbudget, vinden de kinderen er al snel niets meer aan, of zijn ze gewoon niet goed voor de kinderen. Leanne, een alleenstaande moeder in Australië die vijf kinderen heeft, zegt: „Mijn oudste jongens worden beïnvloed door reclame en vragen vaak om dure computerspelletjes. Maar het lijkt wel of ze veel langer plezier hebben en veel meer lichaamsbeweging krijgen als ze met een goedkoop slaghout en een rubberen bal in de achtertuin spelen. Ik denk dat eenvoudig speelgoed het langst meegaat en mijn kinderen de meeste kans geeft hun fantasie te gebruiken.”

Waarom maak je je speelgoed niet zelf?

Als kind kun je misschien niet het modernste speelgoed betalen, maar je kunt toch leuk spelen als je creatief bent en je fantasie laat werken. In veel delen van de wereld zijn er kinderen net als jij die hun eigen speelgoed maken.

Kijk eens naar de kinderen op de foto’s hiernaast. Ze lijken veel plezier te hebben, vind je niet? Zo’n auto in elkaar zetten is niet eenvoudig. Je moet stukjes oud ijzerdraad verzamelen en ze in de goede vorm buigen. Voor de wielen kun je rubber of plastic in schijven snijden. Wat vind je van die trein die van lege plastic flessen is gemaakt? En wat vind je van de vrachtwagen die van stukjes hout is gebouwd? Soms kun je zelfs op speelgoed rijden, zoals op deze Afrikaanse step, die zelf is gemaakt. Deze kinderen vinden dat leuk speelgoed niet duur hoeft te zijn. En het maken ervan is ook al leuk. Waarom probeer je het niet eens?

[Voetnoot]

[Kader/Illustratie op blz. 26]

Goed speelgoed is . . .

● geschikt en veilig voor de leeftijd, capaciteiten en lichamelijke vaardigheden van het kind;

● goed gemaakt en duurzaam (kinderen halen vaak dingen uit elkaar);

● aantrekkelijk en interessant genoeg om de aandacht van het kind vast te houden;

● stimulerend voor de creativiteit en fantasie van het kind;

● betaalbaar;

● gifvrij.

[Kader/Illustratie op blz. 27]

Vermijd gevaren door . . .

● speelgoed voor oudere kinderen buiten het bereik van de jongere kinderen te houden;

● alle veiligheidsetiketten en instructies zorgvuldig te lezen, indien mogelijk samen met uw kind;

● het kind en zijn vriendjes te leren hoe ze het speelgoed moeten gebruiken en goed moeten opbergen;

● lawaaierig speelgoed dat een gevaarlijk geluidsniveau kan bereiken te vermijden;

● het speelgoed van tijd tot tijd te controleren. In veel gevallen moet beschadigd speelgoed meteen worden gerepareerd of weggegooid;

● mogelijk gevaarlijk speelgoed, zoals dingen waarmee je kunt schieten, gereedschap met scherpe kanten, en elektrisch speelgoed alleen te laten gebruiken door oudere kinderen en onder toezicht van een volwassene;

● speelgoed met onderdelen die zo klein zijn dat ze kunnen worden doorgeslikt, uit de buurt van kleine kinderen te houden.

[Illustratie op blz. 24]

Leeuw en egel op wielen, tweede eeuw voor onze jaartelling, Iran

[Verantwoording]

Lion and hedgehog: Erich Lessing/Art Resource, NY

[Illustratie op blz. 25]

Pop van klei, ca. 600 voor onze jaartelling, Italië

[Illustratie op blz. 25]

Tol, klassieke Griekse periode, ca. 480 voor onze jaartelling

[Illustratie op blz. 25]

Pop van maïskolfbladeren, koloniaal Amerika

[Illustratie op blz. 25]

Krijtjes, begin 20ste eeuw, Verenigde Staten

[Illustraties op blz. 26]

Kinderen met zelfgemaakt speelgoed

[Illustratieverantwoording op blz. 25]

Clay doll: Erich Lessing/Art Resource, NY; top: Réunion des Musées Nationaux/Art Resource, NY; corn husk doll: Art Resource, NY